Project Description

Ανθίβολα

Δείτε το βιβλίο

Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΩΡ.

Σχέδιο έκτυπο. Κάρβουνο, μολύβι (;)
(Στο έκτυπο ανθίβολο η παράσταση απεικονίζεται ανεστραμμένη σε σχέση με το πρωτότυπο έργο.)
37,4 x 26,7 εκ.
Δεύτερο μισό 19oυ αιώνα
Βιομηχανικό χαρτί

Το σχέδιο, σε ικανοποιητική κατάσταση, φέρει έντονο τσάκισμα κατά μήκος του οριζόντιου άξονά του, όπου και εντοπίζονται οι περισσότερες φθορές.

Ο Χριστός, εύρωστη μορφή με στιβαρό λαιμό, αραιή γενειάδα και μακριά κυματιστή κόμη που πέφτει ελεύθερα στους ώμους, εικονίζεται μετωπικός έως την οσφύ και φορεί χιτώνα και ιμάτιο με πλούσιες πτυχώσεις. Ευλογεί με υψωμένο το δεξί χέρι ενώ με το αριστερό ακουμπά τη σφαίρα του σύμπαντος που προβάλλει μέσα από νεφέλη.

Το σχέδιο αποκλίνει από την καθιερωμένη εικονογραφία του Παντοκράτορος αφενός στο φυσιογνωμικό τύπο του Χριστού με ελεύθερη μακριά κόμη, που παραπέμπει στη βυζαντινή παράσταση του Αγίου Μανδηλίου1 και απαντά συχνά σε απεικονίσεις του Παντοκράτορος από τον 18ο αιώνα και εξής στον ελληνικό2, αλλά και στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο και τη Ρωσία3 και αφετέρου στην αντικατάσταση του Ευαγγελίου με τη σφαίρα του κόσμου, στοιχείο που έλκει πιθανώς την καταγωγή από την αυτοκρατορική εικονογραφία, εμφανίζεται στη σύνθεση της ανθρωπόμορφης Αγίας Τριάδος ήδη από τα μέσα του 16ου αιώνα4 ενώ την ίδια περίοδο απεικονίζεται κατά κανόνα σε παραστάσεις του Χριστού Σωτήρος του κόσμου σε δυτικά χαρακτικά5. Ο Παντοκράτωρ ημίτομος ή ένθρονος με σφαίρα, ανοιχτό κώδικα και ενίοτε σκήπτρο αποβαίνει ιδιαίτερα δημοφιλής κατά το 18ο αιώνα, και έκτοτε απαντά σε ποικιλία παραλλαγών σε φορητά ή εντοίχια έργα ζωγράφων από το Καπέσοβο6, τα Σουδενά (Πεδινά) Ζαγορίου7i, τη Σαμαρίνα8, την Κορυτσά της Αλβανίας9. Εικονογραφικά παράλληλα του σχεδίου μας αποτελούν εικόνα του Παντοκράτορος με επάργυρη επένδυση στην Αγία Τριάδα στο Ληξούρι Κεφαλονιάς (τέλη 18ου αι.)10, ανάλογη παράσταση του Χριστού σε Αγιοταφικά του 19ου αιώνα που βρίσκονται στη Θεσσαλονίκη11 και τη Βουλγαρία12, κυρίως όμως τοιχογραφίες13 και φορητές εικόνες14 Χιονιαδιτών ζωγράφων, με παλαιότερο γνωστό παράδειγμα την εικόνα του Χριστού, έργο του ζωγράφου Ζήκου του Γεωργίου, στο Σεπτό Οίκο του Αγίου Γεωργίου του Νεομάρτυρος στα Γιάννενα (περί το 1838)15. Ωστόσο, η ταύτιση σε σημεία του ανθιβόλου μας με δύο εικόνες του Χριστού Παντοκράτορος στο ναό του Σωτήρος στα Άνω Πεδινά16, εκ των οποίων η δεσποτική του τέμπλου είναι ενυπόγραφο έργο του Αναστασίου Παπακώστα Μαρινά (1884), από το οικογενειακό αρχείο του οποίου προέρχεται και το σχέδιο της Συλλογής Μακρή-Μαργαρίτη, επιτρέπει τη χρονολόγηση του σχεδίου στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα και την απόδοσή του στον ίδιο ζωγράφο ή στους επιγόνους του.

M. Nάνου

1 Grabar 1931, σ. 5, πίν. Ι-VI. Παπαδάκη-Oekland 1987-1988, σ. 283-294. Πρβλ. Κατσελάκη, Νάνου 2009, αριθ. 3 (Α. Κατσελάκη) και αριθ. 5 (Α. Κατσελάκη).
2 Θησαυροί Αγίου Όρους 1997, αριθ. 2.110 (Ι. Ταβλάκης). Παΐσιος 1960, σ. 13, εικ. 3. Ζίας-Καδάς 1998, σ. 268, εικ. 245. Παπαστράτου 1986, Ι, αριθ. 1-5.
3 Μακρής 1991, σ. 93. Paskaleva 1987, αριθ. 135. Μπαλτογιάννη 1985, αριθ. 241, 244. Icone Russe 2003, αριθ. 319, 332, 395, 408, 409, 412.
4 Βοκοτόπουλος 1990, αριθ. 41. Τούρτα 1991, σ. 205, πίν. 130. Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, σ. 140, εικ. 72. Παπαστράτου 1986, Ι, αριθ. 69, 70, 72, 73, 79.
5 New Hollstein Engravings 1999, αριθ. 72. New Hollstein Engravings 2000, αριθ. 54, 58, 78, 86.
6 Ημερολόγιο 2003, χ. σ.
7 Βοκοτόπουλος 1966, σ. 306, εικ. 114α.
8 Μακρής 1991, σ. 95
9 Vinjau Caca 2002, εικ. 214, 213, Τσιγάρας 2003, σ. 219, εικ. 199.
10 Κεφαλονιά ΙΙ, εικ. 72.
11 Ζάρρα 2003, σ. 70-71, εικ. 1, 3.
12 La Parole et l’Image 2004, σ. 46, εικ. ΙΙ.30, ΙΙ.31.
13 Στον Άγιο Γεώργιο Κλεισούρας Πρέβεζας (1839), στο ναό του Γενεσίου της Θεοτόκου στα Καβάσιλα Κονίτσης (1864) και στον τρούλο του Αγίου Δημητρίου στη Βούρμπιανη (αρχές 20ου αι.).
14 Δύο εικόνες με ανάλογη παράσταση του Χριστού φυλάσσονται στον Άγιο Αθανάσιο Χιονιάδων.
15 Κατσελάκη, Νάνου 2009, αριθ. 4 (Μ. Νάνου), εικ. 4.13. Ευχαριστώ τον κ. Κ. Σκούρτη για την επισήμανση των χιονιαδίτικων έργων και την ευγενή παραχώρηση φωτογραφικού υλικού από το αρχείο του Μουσείου των Χιονιαδιτών Ζωγράφων.
16 Κατσελάκη, Νάνου 2009, αριθ. 4 (Μ. Νάνου), εικ. 4.17, 4.18.

Ο Χριστός Παντοκράτωρ.

Σχέδιο έκτυπο, κάρβουνο, μολύβι, βιομηχανικό χαρτί. 2ο ήμισυ 19ου αι.

37,4 x 26,7 εκ.

(αριθ. δωρεάς 94)

Ανδρομάχη Κατσελάκη-Μαρία Νάνου, Ανθίβολα από τους Χιονιάδες, Συλλογή Μακρή-Μαργαρίτη, εκδ. Μουσείου Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού (πρώην ΜΕΛΤ), Αθήνα 2009,
αριθ. κατ. 4, σελ. 90.