Δείτε το βιβλίο

Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ

Σχέδιο. Υδατόχρωμα και μολύβι (;)
75,5 x 31,5 εκ.
Τέλη 18ου αι.
Χειροποίητο χαρτί

Το σχέδιο, με αρκετές φθορές περιμετρικά, αποτελείται από τρία τμήματα χειροποίητου χαρτιού κολλημένα μεταξύ τους. Στο δεξιό άκρο διατηρείται ερυθρή ταινία στερέωσης.

H Θεοτόκος μετωπική κρατεί στην αγκαλιά της το μικρό Χριστό, ακουμπά με το δεξί χέρι τον αντίστοιχο ώμο του παιδιού και με το αριστερό ανακρατεί το γόνατό του¹. Ο Χριστός ευλογεί με το δεξιό, ενώ με το αριστερό στηρίζει όρθιο κλειστό ειλητάριο.

Ο εικονογραφικός τύπος της ένθρονης Παναγίας Οδηγήτριας καθιερώνεται στη μεταβυζαντινή ζωγραφική με τη δεσποτική εικόνα του Ανδρέα Ρίτζου στην Πάτμο (15ος αι.)². Με μικρές διαφοροποιήσεις συνδυάζεται με πολλές και διαφορετικές προσωνυμίες, με συχνότερες αυτές της Παναγίας «Η Κυρία των Αγγέλων»³ ή της «Των Πάντων Ελπίς»⁴. Ο τύπος επιβιώνει και στους όψιμους μεταβυζαντινούς χρόνους σε μεγάλων διαστάσεων εικόνες⁵ που προορίζονταν για τέμπλα, ή μικρότερες για ιδιωτικά εικονοστάσια⁶.

Στο ανθίβολο οι δύο μορφές, στιβαρές και αυστηρές, έχουν έκφραση μελαγχολική και απόμακρη και αποπνέουν ηγεμονικό μεγαλείο. Το μαφόριο της Θεοτόκου που πέφτει ρυθμικά και τυλίγει το σώμα, με σχετικά άκαμπτες πτυχές οργανωμένες με τάξη και συμμετρία, τονίζει την επισημότητα της κατενώπιον στάσης της.

Η εικονογραφική και τεχνοτροπική διατύπωση του σχεδίου φανερώνει άξιο ζωγράφο με στέρεη γνώση του αρχετύπου που αναπαράγει με συνέπεια και δεξιότητα το δόκιμο κρητικό πρότυπο. Παράλληλα, η πιστή, σε όλες τις λεπτομέρειες, αντιγραφή του, επιβεβαιώνει την απήχηση που γνώρισε η εικόνα του Ρίτζου, αιώνες αργότερα. H ομοιότητα του σχεδίου με σχέδιο με την κεφαλή της Παναγίας άλλοτε στη συλλογή Γιαννούλη, σήμερα στη Νομαρχία Ιωαννίνων⁷, αλλά και με τοιχογραφημένες παραστάσεις στις μονές του Αγίου Ιωάννου Προδρόμου στο Λυκοτρίχι (1759)⁸ και του Αγίου Ιωάννη Ρογκοβού στο Τσεπέλοβο (1765)⁹, που ιστόρησαν οι καπεσοβίτες ζωγράφοι Αναστάσιος και οι γιοι του Ιωάννης και Γεώργιος, καθώς και με την παράσταση της Παναγίας η Χώρα του Αχωρήτου στην κόγχη του ναού της Κοιμήσεως της Θεοτόκου στο Καπέσοβο (1763)¹⁰, συνάδει στην απόδοσή του σε καπεσοβίτικο εργαστήριο δραστήριο το 18ο αιώνα. Η λιτή παράσταση του σχεδίου, που δεν σώζεται ολόκληρη, σε συνδυασμό με το μεγάλο ύψος, μας επιτρέπουν την υπόθεση ότι ίσως αποτελούσε τμήμα ευρύτερης σύνθεσης.

Α. Κατσελάκη

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 Κατσελάκη – Νάνου 2009, σ. 238-245 (Α. Κατσελάκη). Anthivola 2011, αριθ. 2 (A. Katselaki).
2 Χατζηδάκης 1985, αριθ. 10.
3 Βοκοτόπουλος 1990, αριθ. 11.
4 Βοκοτόπουλος 1990, αριθ. 18.
5 Εικόνες της Κρητικής τέχνης 1993, αριθ. 2 (Y. Piatnisky), 158 (M. Μπορμπουδάκης)). Ν. Χατζηδάκη 1993, αριθ. 20.
6 Καρακατσάνη 1980, εικ. 216, 277, 278.
7 Κατσελάκη – Νάνου 2009, εικ. 18.7.
8 Κωνστάντιος 2001 , σ. 96, πίν. 18β, 120α.
9 Αδημοσίευτη.
10 Κατσελάκη – Νάνου 2009, εικ. 18.5.