ΠΑΝΑΓΙΑ ΘΡΗΝΩΔΟΥΣΑ ΜΕ ΑΓΓΕΛΟΥΣ
Τέλη 18ου αι.
48 x 42,5 εκ.
ΞΥΛΟ, ΑΥΓΟΤΕΜΠΕΡΑ

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 30

Επάνω σε ενιαίο χρυσό κάμπο εικονίζεται η Παναγία καθιστή έως την οσφύ, χωρίς ωστόσο να διακρίνεται θρόνος ή άλλο κάθισμα. Αποδίδεται σε στάση τριών τετάρτων να κλίνει με θλίψη και συνάμα μητρική ευαισθησία την κεφαλή προς τον Εσταυρωμένο που κρατεί με τα δύο της χέρια. Η Θεοτόκος φορεί σκουρογάλανο φόρεμα με κόκκινο σιρίτι στον λαιμό, και κοκκινωπό μαφόριο που δένεται με πόρπη κάτω από λαιμό και καλύπτει το σώμα της με πλούσιες πτυχώσεις. Κάτω από το μαφόριο διάφανος πέπλος πέφτει συμμετρικά γύρω από το πρόσωπό της. Στην κεφαλή φέρει φωτοστέφανο που ορίζεται από εμπίεστους κύκλους. Ο Χριστός γυμνός μόνο με το λευκό περίζωμα εικονίζεται σε μικρότερη κλίμακα, νεκρός με κλειστά μάτια επάνω στον ξύλινο σταυρό που φέρει δύο οριζόντιες κεραίες. Από τις πληγές στα άκρα και τη δεξιά πλευρά ρέει αίμα. Στο ανώτερο τμήμα της σύνθεσης ζυγιάζονται δεξιά και αριστερά δύο φτερωτοί σεβίζοντες άγγελοι να προστρέχουν σε στάση προσκύνησης γονυκλινείς επάνω σε νεφέλες. Οι άγγελοι φορούν εναλλάξ κόκκινα και σκουρογάλανα φορέματα με πέφτουν άνετα και έχουν πλούσια πτυχολογία. Στην κεφαλή φέρουν ανάλογους φωτεστεφάνους με αυτόν της Θεοτόκου. Κόκκινο στενό γραπτό πλαίσιο ορίζει τη σύνθεση.

Στον εικονογραφικό τύπο της Παναγίας Θρηνωδούσας που θα γνωρίσει ευρεία διάδοση στα καλλιτεχνικά εργαστήρια που δραστηριοποιούνται στην Κρήτη και τα Επτάνησα από τον 17o αιώνα και εξής, συμφύρονται στοιχεία από την τέχνη της Δύσης και τη βυζαντινή παράδοση[1]. Πράγματι το θέμα απαντά έκτοτε σε σημαντικό αριθμό έργων, κυρίως φορητών εικόνων[2], οι οποίες προορίζονταν για την ιδιωτική λατρεία, όπως υποδηλώνει το μικρό σχετικά μέγεθός τους, και μαρτυρεί και το ανθίβολο από τη Συλλογή Ξυγγόπουλου, σήμερα στο Μουσείο Μπενάκη (18oς αι.)[3], αλλά και μία ακόμη εικόνα της Συλλογής με λίγο μικρότερες διαστάσεις[4].

Στην εικόνα της Συλλογής επαναλαμβάνεται το κύριο συνθετικό σχήμα του θέματος, με κάποιες μικρές ωστόσο αποκλίσεις. Στην εικόνα μας η σύνθεση οργανώνεται περισσότερο σε οριζόντιο άξονα με αποτέλεσμα η κεντρική μορφή της Θεοτόκου να είναι ιδιαίτερα πλατιά και με μεγάλο σωματικό όγκο που τονίζεται και από τις  βαθιές αναδιπλώσεις των ενδυμάτων. Επιπλέον, ο Εσταυρωμένος τοποθετείται σε χαμηλότερο από ότι συνήθως ύψος, προστίθενται οι θρηνούντες άγγελοι που εντείνουν τον δραματικό χαρακτήρα της σύνθεσης, ενώ τέλος απουσιάζει ο πλούσιος διάκοσμος από τα φορέματα της Παναγίας. Στο σύνολό της το θέμα αποδίδεται σχετικά συνοπτικά και χωρίς γνήσια συναισθηματική ένταση. Η απεικόνιση των δύο αγγέλων σε συνδυασμό με την ηδυπάθεια στην έκφραση της Παναγίας, και το γλυκερό της βλέμμα, που στερείται υψηλού ήθους και πνευματικού βάθους και ατενίζει το άπειρο, μας επιτρέπουν να αποδώσουμε την εικόνα της Συλλογής σε εργαστήριο της Επτανήσου που είναι δραστήριο στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα.

Αδημοσίευτη

Ανδρομάχη Κατσελάκη

Δρ Αρχαιολόγος-ΜΑ Ιστορικός Τέχνης

1. Για τη διαμόρφωση του τύπου, τη σχέση του με τη βυζαντινή υμνογραφία και την σύνδεσή του με το εικονογραφικό θέμα της Σταύρωσης, βλ. Μήτηρ Θεού 2000, αριθ. 85 (Μ. Βασιλάκη).

2. Για σχετικά παραδείγματα βλ. Rizzi 1972, αριθ. 4, 31, 88. Καρακατσάνη 1980, αριθ. 239, 240, 241. Μπαλτογιάννη 1985, αριθ. 236. Από τη χριστιανική συλλογή στο Βυζαντινό Μουσείο (1884-1930) 2006, αριθ. 289 (Κ.Φ. Καλαφάτη). Μονή Φανερωμένης 2009, αριθ. 14, 150-151 (Α. Κατσελάκη).

3. Βασιλάκη 2015, 280, αριθ. 252, όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία.

4. Βλέπε αριθ. Δωρ. 38 (Α. Κατσελάκη).