Δείτε το βιβλίο

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ (κεφ. 9, 1-11)

Σχέδιο με μολύβι, επιγραφές στην ελληνική γλώσσα.
46,7 x 28,5 εκ.
Πρώτο μισό 19ου αι.
Χειροποίητο χαρτί
Υδατόσημο (ημισέληνος με ανθρώπινα χαρακτηριστικά σε κατατομή)

Το σχέδιο σε ενιαίο φύλλο χειροποίητου χαρτιού διατηρείται σε ικανοποιητική κατάσταση με περιορισμένες μηχανικές φθορές (σχίσιμο στην άνω αριστερή γωνία, τσακίσεις, λεκέδες).

Το σχέδιο αποδίδει το ένατο κεφάλαιο της Αποκάλυψης του Ιωάννη (Αποκ. 9, 1-11), ακολουθώντας με μικρές αποκλίσεις τις οδηγίες της Ερμηνείας του Διονυσίου εκ Φουρνά¹. Το σάλπισμα του πέμπτου αγγέλου σηματοδοτεί το άνοιγμα του φρέατος της αβύσσου από το οποίο εξέρχονται πυκνός καπνός σε μανιταροειδές σχήμα που συσκοτίζει τον ήλιο, καθώς και ανθρωπόμορφες ακρίδες με διάδημα, οδόντες λεόντων και σκορπιοειδείς ουρές, οι οποίες επιτίθενται σε ανθρώπους. Στη βάση της σύνθεσης δύο άνθρωποι κείτονται άψυχοι στη γη, ενώ άλλοι, συγκεντρωμένοι στα αριστερά, παρακολουθούν έντρομοι τη σκηνή. Στο κέντρο κυριαρχεί ο άγγελος της αβύσσου, δαιμονική μορφή με κλειδί στο πόδι.

Παραστάσεις της Αποκάλυψης που απεικονίζουν με αλυσίδα εσχατολογικών συμβολισμών τις δοκιμασίες της ανθρωπότητας πριν από την έλευση της Βασιλείας του Θεού στον κόσμο², είναι σπάνιες στον ορθόδοξο χώρο πριν το 17ο αιώνα³. Το γεγονός αντανακλά πιθανότατα την επί μακρόν επιφύλαξη της Ανατολικής Εκκλησίας τόσο για την κανονικότητα του βιβλίου, όσο και για την ταυτότητα του συγγραφέα της⁴. Από το 17ο αιώνα ωστόσο εμφανίζονται εκτενείς κύκλοι της Αποκάλυψης σε τοιχογραφίες του Αγίου Όρους⁵ και σπανιότερα σε εικόνες⁶, με διαπιστωμένη την επίδραση των δυτικών χαρακτικών του περιβάλλοντος της Μεταρρύθμισης (15ος-16ος αι.) στην εικονογραφία του θέματος. Τα παλαιότερα ανθίβολα της Αποκάλυψης χρονολογούνται στην ίδια περίοδο⁷.

Το σχέδιο της Συλλογής Μακρή-Μαργαρίτη αναπαράγει με λιτότητα και απλοϊκότητα τα αγιορειτικά πρότυπα του 17ου-18ου αιώνα που αντιγράφουν δυτικά χαρακτικά των Cranach και Holbein, με κύριο χαρακτηριστικό τη μανιταροειδή στήλη καπνού, που το μοναστικό περιβάλλον του Αγίου Όρους ερμήνευσε αργότερα ως προεικόνιση της ατομικής βόμβας⁸. Η απεικόνιση του δαίμονα Αββαδών ή Απολλύωνος στο κέντρο της παράστασης απαντά με κάποιες διαφοροποιήσεις στις παραστάσεις των αγιορειτικών Μονών Ξηροποτάμου, Ζωγράφου και Ιβήρων⁹ και πανομοιότυπα στη Mονή της Ρίλας (19ος αι.)¹⁰ και σε τρία ακόμη σχέδια εργασίας της ίδιας περιόδου στη Βουλγαρία¹¹. Με τις τελευταίες αυτές παραστάσεις του θέματος στη Βουλγαρία, οι οποίες συνδέονται με εργαστήρια του Samokov και του Bansko, το σχέδιό μας παρουσιάζει στο σύνολό του προφανείς εικονογραφικές ομοιότητες και στενή τεχνοτροπική συνάφεια.

Τα παραπάνω επιτρέπουν τη χρονολόγηση του σχεδίου στην ίδια περίοδο αναδεικνύοντας παράλληλα επιρροές από το καλλιτεχνικό περιβάλλον της νότιας Βαλκανικής, ειδικότερα των τοπικών εργαστηρίων της Βουλγαρίας.

Μ. Νάνου