Project Description

Ανθίβολα

Δείτε το βιβλίο

ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ (κεφ. 9, 1-11)

Σχέδιο με μολύβι, επιγραφές στην ελληνική γλώσσα.
46,7 x 28,5 εκ.
Πρώτο μισό 19ου αι.
Χειροποίητο χαρτί
Υδατόσημο (ημισέληνος με ανθρώπινα χαρακτηριστικά σε κατατομή)

Το σχέδιο σε ενιαίο φύλλο χειροποίητου χαρτιού διατηρείται σε ικανοποιητική κατάσταση με περιορισμένες μηχανικές φθορές (σχίσιμο στην άνω αριστερή γωνία, τσακίσεις, λεκέδες).

Το σχέδιο αποδίδει το ένατο κεφάλαιο της Αποκάλυψης του Ιωάννη (Αποκ. 9, 1-11), ακολουθώντας με μικρές αποκλίσεις τις οδηγίες της Ερμηνείας του Διονυσίου εκ Φουρνά1. Το σάλπισμα του πέμπτου αγγέλου σηματοδοτεί το άνοιγμα του φρέατος της αβύσσου από το οποίο εξέρχονται πυκνός καπνός σε μανιταροειδές σχήμα που συσκοτίζει τον ήλιο, καθώς και ανθρωπόμορφες ακρίδες με διάδημα, οδόντες λεόντων και σκορπιοειδείς ουρές, οι οποίες επιτίθενται σε ανθρώπους. Στη βάση της σύνθεσης δύο άνθρωποι κείτονται άψυχοι στη γη, ενώ άλλοι, συγκεντρωμένοι στα αριστερά, παρακολουθούν έντρομοι τη σκηνή. Στο κέντρο κυριαρχεί ο άγγελος της αβύσσου, δαιμονική μορφή με κλειδί στο πόδι.

Παραστάσεις της Αποκάλυψης που απεικονίζουν με αλυσίδα εσχατολογικών συμβολισμών τις δοκιμασίες της ανθρωπότητας πριν από την έλευση της Βασιλείας του Θεού στον κόσμο2, είναι σπάνιες στον ορθόδοξο χώρο πριν το 17ο αιώνα3. Το γεγονός αντανακλά πιθανότατα την επί μακρόν επιφύλαξη της Ανατολικής Εκκλησίας τόσο για την κανονικότητα του βιβλίου, όσο και για την ταυτότητα του συγγραφέα της4. Από το 17ο αιώνα ωστόσο εμφανίζονται εκτενείς κύκλοι της Αποκάλυψης σε τοιχογραφίες του Αγίου Όρους5 και σπανιότερα σε εικόνες6, με διαπιστωμένη την επίδραση των δυτικών χαρακτικών του περιβάλλοντος της Μεταρρύθμισης (15ος-16ος αι.) στην εικονογραφία του θέματος. Τα παλαιότερα ανθίβολα της Αποκάλυψης χρονολογούνται στην ίδια περίοδο7.

Το σχέδιο της Συλλογής Μακρή-Μαργαρίτη αναπαράγει με λιτότητα και απλοϊκότητα τα αγιορειτικά πρότυπα του 17ου-18ου αιώνα που αντιγράφουν δυτικά χαρακτικά των Cranach και Holbein, με κύριο χαρακτηριστικό τη μανιταροειδή στήλη καπνού, που το μοναστικό περιβάλλον του Αγίου Όρους ερμήνευσε αργότερα ως προεικόνιση της ατομικής βόμβας8. Η απεικόνιση του δαίμονα Αββαδών ή Απολλύωνος στο κέντρο της παράστασης απαντά με κάποιες διαφοροποιήσεις στις παραστάσεις των αγιορειτικών Μονών Ξηροποτάμου, Ζωγράφου και Ιβήρων9 και πανομοιότυπα στη Mονή της Ρίλας (19ος αι.)10 και σε τρία ακόμη σχέδια εργασίας της ίδιας περιόδου στη Βουλγαρία11. Με τις τελευταίες αυτές παραστάσεις του θέματος στη Βουλγαρία, οι οποίες συνδέονται με εργαστήρια του Samokov και του Bansko, το σχέδιό μας παρουσιάζει στο σύνολό του προφανείς εικονογραφικές ομοιότητες και στενή τεχνοτροπική συνάφεια.

Τα παραπάνω επιτρέπουν τη χρονολόγηση του σχεδίου στην ίδια περίοδο αναδεικνύοντας παράλληλα επιρροές από το καλλιτεχνικό περιβάλλον της νότιας Βαλκανικής, ειδικότερα των τοπικών εργαστηρίων της Βουλγαρίας.

Μ. Νάνου

1 Ερμηνεία 1909, σ. 132-133.
2 Αγουρίδης 1978, σ. 24 κ.εξ. Αγουρίδης 1994, σ. 15 κ.εξ. Βασιλειάδης 1988, σ. 414 κ.ε.
3 Πρβλ. απεικονίσεις στοιχείων από την Αποκάλυψη στη βυζαντινή τέχνη (Thierry 1979, σ. 319-330, εικ. 1-9), καθώς και παραστάσεις μεμονωμένων αποκαλυπτικών θεμάτων σε μικρογραφίες και εικόνες 15ου-16ου αιώνα (Chatzidakis 1974, σ. 197, πίν. ΚΖ΄, Βοκοτόπουλος 1990, αριθ. 9. Χατζηδάκης 1977, αριθ. 63)
4 Renaud 1943, σ. 7 κ.εξ. Χατζηδάκης 1977,σ. 110. Καραβιδόπουλος 1983, σ. 351-353. Schiller 1990, σ. 70 κ.εξ. Huber 1995, σ. 46-50. Ghioles 2002, σ. 39.
5 Renaud 1943, σ. 27 κ.εξ. Schiller 1990, σ. 388, εικ. 1005. Huber 1995, σ. 45 κ.εξ.
6 Πρβλ. τέσσερις εικόνες του Θεοδώρου Πουλάκη, Ρηγόπουλος 1979, σ. 57-66, 156-157, αριθ. 20-22, πίν. 86, 87, 88, 94. Βοκοτόπουλος 1990, αριθ. 89. Μυστήριον Μέγα και Παράδοξον 2002, αριθ. 183 (Ι. Σίσιου). Βλ. επίσης, Ρηγόπουλος 2003, σ. 607-622.
7 Bouras 1987, αριθ. 74af. Θησαυροί Αγίου Όρους 1997, αριθ. 3.3 (Ι. Ταβλάκης).
8 Huber 1995, σ. 152-157. Κατσελάκη, Νάνου 2009, εικ. 24.11, 24.12. Για την εικονογραφία της σκηνής, βλ. επίσης, Renaud 1943, σ. 120-125. Schiller 1990, σ. 388.
9 Τσιγάρας 2003, σ. 231-232. Ταβλάκης 1995β, σ. 21-23. Τσιμπούκης 2004, σ. 21-22, 51-52, εικ. 22-23. Κατσελάκη, Νάνου 2009, εικ. 24.17, 24.18. Πρβλ. ανάλογη απεικόνιση του δαίμονος και στο ναό του Αγίου Αθανασίου στη Μοσχόπολη (1745), Popa 1959, σ. 35-36, εικ. 8.
10 Ενεφ 1992, σ. 26, 88-91. Κατσελάκη, Νάνου 2009, εικ. 24.19. Anthivola the Holy Cartoons from Chioniades 2011, σ. 20, εικ. 16, αριθ. 11, σ. 48-49 (M. Nanou). Τα πρότυπα του κύκλου εντοπίστηκαν σε εικονογραφημένη Βίβλο που τυπώθηκε στην πόλη Chernigov στην Ουκρανία το 1717 και περιέχει είκοσι ένα χαρακτικά των Nikodim Zubritzki και Makari Sinitzki, βλ. Lozanova 1998, σ. 40-49. Βλ. επίσης, Κατσελάκη, Νάνου 2009, σ. 316, εικ. 24.21.
11 Κατσελάκη, Νάνου 2009, σ. 315, εικ. 24.20. Anthivola the Holy Cartoons from Chioniades 2011, σ. 20-21, εικ. 17. Katselaki, Nanou 2020, σ. 143-145, εικ. 10. Ευχαριστούμε θερμά την καθηγήτρια A. Džurova και την Δρ. R. Rousseva, Ιστορικό Τέχνης, για την επισήμανση των έργων.

Αποκάλυψη (Κεφ.9.1-11).

Σχέδιο, μολύβι, χειροποίητο χαρτί, υδατόσημο (ημισέληνος με ανθρώπινα χαρακτηριστικά σε κατατομή). 1ο ήμισυ 19ου αι.

46,7 x 28,5 εκ.

(αριθ. δωρεάς 92)

Ανδρομάχη Κατσελάκη-Μαρία Νάνου, Ανθίβολα από τους Χιονιάδες, Συλλογή Μακρή-Μαργαρίτη, εκδ. Μουσείου Νεότερου Ελληνικού Πολιτισμού (πρώην ΜΕΛΤ), Αθήνα 2009,
αριθ. κατ. 24, σελ. 308.