Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΩΡ
Περ. 1700
70,5 x 44 εκ.
ΞΥΛΟ, ΑΥΓΟΤΕΜΠΕΡΑ

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 44

Η εικόνα αποτελείται από δύο σχεδόν ισοπλατή σανίδια, ενωμένα κάθετα μεταξύ τους, στερεωμένα στην πίσω όψη με δύο τρέσα.

Ο Χριστός παριστάνεται ολόσωμος και μετωπικός να κάθεται σε περίτεχνο θρόνο. Ο Κύριος ευλογεί με το δεξιό χέρι υψωμένο μπροστά το στήθος και κρατεί στο αριστερό κλειστό ευαγγέλιο με πολύτιμη διάλιθη στάχωση, το οποίο στηρίζεται στον αριστερό μηρό του. Φορεί σκουροκόκκινο χιτώνα με κόκκινο σημείο στον δεξιό ώμο και σκουρογάλανο ιμάτιο που αναδιπλώνεται πλούσια. Κάθεται σε κόκκινο μαξιλάρι που καταλήγει σε δύο θυσάνους στα άκρα. Φέρει στην κεφαλή ένσταυρο φωτοστέφανο που ορίζει λεπτή κόκκινη γραμμή. Στις κεραίες του σταυρού γράφονται με κόκκινο τα αποκαλυπτικά αρχικά ΟΩΝ. Στο ανώτερο τμήμα σε δύο κόκκινα δισκάρια διακοσμημένα με χρυσά φυτικά κοσμήματα γράφονται οι βραχυγραφίες IC XC, ενώ χαμηλότερα σε δύο σκουρογάλανες ταινίες η επιγραφή Ο ΦΩΤΟΔΩΤΗC[1]. Ο πλατύς θρόνος του Κυρίου αποτελείται από ξυλόγλυπτο σκουροκάστανο ερεισίνωτο με πλούσιο διάκοσμο και ορθογώνια βάση σε ρόδινο χρώμα. Στο ερεισίνωτο το κυμάτιο κοσμείται με χυμώδη φύλλα σε αναδίπλωση που καταλήγουν σε ένσταυρη σφαίρα, ενώ στο ύψος της ποδιάς δύο ανθοδοχεία στα άκρα απολήγουν σε βαριά άνθη. Η συμπαγής βάση είναι από ρόδινο μάρμαρο και έχει ημικυκλική εσοχή στο κέντρο και δύο ορθογώνια ανοίγματα στα πλάγια. Το μαρμάρινο υποπόδιο, που αποδίδεται προοπτικά, είναι σε όμοιο με τη βάση χρώμα αλλά όχι συμφυές με τον θρόνο. Η παράσταση προβάλλεται σε χρυσό βάθος στο ανώτερο τμήμα και πρασινωπό χαμηλά και πλαισιώνεται από γραπτό κόκκινο πλαίσιο.

Ενδιαφέρον στοιχείο στο θρόνο της εικόνας της Συλλογής είναι ο συνδυασμός δύο διαφορετικών υλικών, ξύλου στο ερεισίνωτο και μαρμάρου στη βάση. Παρόμοιας αντίληψης, μολονότι  το μάρμαρο χρησιμοποιείται μόνο στο υποπόδιο και όχι σε όλη τη βάση, είναι μία σειρά θρόνων με κατάφορτο μπαρόκ αισθητικής διάκοσμο σε εικόνες του τέλους του 18ου  και του 19ου αιώνα, που συνδέονται με εργαστήρια της Βαλκανικής (μακεδονικά, βορειοελλαδίτικα, βουλγαρικά)[2], όπως για παράδειγμα η εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα στη Μονή Αγίου Στεφάνου Μετεώρων (17ος αι.)[3]. Θρόνοι με σύνθετο μπαρόκ διάκοσμο απαντούν ήδη στην κρητική ζωγραφική του β΄ μισού του 17ου αιώνα, όπως ο εντυπωσιακός θρόνος της αγίας Θεοδώρας στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (1671), που αποτελεί δημιουργία του Κρητικού Εμμανουήλ Τζάνε[4] και θα αποτελέσει το πρότυπο για μία μεγάλη σειρά έργων με ένθρονες μορφές[5]. Ανάλογα και άλλοι Κρητικοί ζωγράφοι συνθέτουν θρόνους με ποικιλία διακοσμητικών στοιχείων. Ενδεικτικά αναφέρουμε τον θρόνο στην εικόνα με τον άγιο Ανδρέα έργο του Χανιώτη Θεόδωρου Πουλάκη, σήμερα στη Συλλογή Αβέρωφ (17ος αι.)[6], αυτόν στην εικόνα με τον άγιο Νικόλαο στη Μονή Χρυσοπηγής στην Κρήτη με υπογραφή του ιερέως Εμμανουήλ Σκορδίλη (17ος αι.)[7] και αυτούς στις δεσποτικές εικόνες του Χριστού και της Παναγίας στη μονή Σισίων Κεφαλονιάς, με υπογραφή του επίσης Κρητικού Στέφανου Τζανκαρόλα[8]. Οι μπαρόκ τύπου θρόνοι στη συνέχεια θα γνωρίσουν ευρεία διάδοση και εφαρμογή στην επτανησιακή τέχνη, όπως η εικόνα του αγίου Ιωάννη Χρυσοστόμου ένθρονου με σκηνές του βίου του (αρχές 17ου αι.), αυτή με υπογραφή του Ιωάννη Σεμπρίκου με τον Χριστό Μεγάλο Αρχιερέα (1670) και αυτή με τον ένθρονο άγιο Ελευθέριο, και οι δύο στο Μουσείο Ζακύνθου[9].

Ωστόσο, η διαφορετικής αντίληψης διαπραγμάτευση των δύο τμημάτων του θρόνου στην εικόνα μας, πλούσια διακοσμημένο ερεισίνωτο και ακόσμητη συμπαγής βάση, σε συνδυασμό με την έντονη μεταξύ τους χρωματική αντίθεση, δημιουργούν μία αίσθηση ότι δεν πρόκειται για ενιαίο σύνολο, αλλά ότι μορφή του θρόνου οφείλεται στο συνδυασμό διαφορετικών προτύπων ή ανθιβόλων που χρησιμοποίησε ο άγνωστος σε εμάς αγιογράφος.

Ο φυσιογνωμικός τύπος του Χριστού με το ωοειδές χωρίς ευμορφία πρόσωπο, την χωρίς πνευματική ενάργεια έκφραση, το βαρύ αλλά χωρίς υψηλό ήθος βλέμμα, και την ιδιαίτερη φροντίδα στη διευθέτηση της κόμης που καταλήγει στον αριστερό ώμο, σε συνδυασμό με την ευθυτενή στάση του ραδινού σώματος, το στιβαρό λαιμό στον οποίον στηρίζεται η κεφαλή και τη συνοπτική πτυχολογία του χιτώνα, είναι στον απόηχο της εντυπωσιακής εικόνας με το Χριστό Παντοκράτορα από τη Μεσσήνη της Ιταλίας, σήμερα στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (γύρω στα 1600)[10]. Μεγαλύτερη ακόμη συνάφεια εντοπίζουμε σε μεταγενέστερα έργα όπως η εικόνα του Χριστού Εκδικητή στην Αρχαιολογική Συλλογή της Παρηγορήτισσας στην Άρτα (18ος αι.)[11] και αργότερα σε μία δεσποτική εικόνα στην Κεφαλονιά, που μπορεί να χρονολογηθεί στις αρχές του 19ου αιώνα[12]. Τεχνοτροπικά η εικόνα της Συλλογής με τη γραμμική απόδοση του θέματος, το επίπεδο ύφος της μορφής, τις σχεδιαστικές αδυναμίες και τις δυσαναλογίες σε επιμέρους λεπτομέρειες, και την περιορισμένη χρωματική κλίμακα, φανερώνει έναν ευσυνείδητο και πολυσυλλεκτικό, αλλά όχι δεξιοτέχνη αγιογράφο, ο οποίος επιχειρεί χωρίς μεγάλη επιτυχία να συνδυάσει ποικίλα στοιχεία και πρότυπα. Διακρίνεται ωστόσο για την έντονη διακοσμητική διάθεση όπως φαίνεται στις λεπτογραμμένες χρυσογραφίες στα δύο δισκάρια, στις επιγραφές και τα συμπιλήματα, καθώς και στον διάλιθο κώδικα, στοιχεία που αποδίδονται με σχετική ακρίβια και περίσσια επιμέλεια.

Αδημοσίευτη

Ανδρομάχη Κατσελάκη

Δρ Αρχαιολόγος-ΜΑ Ιστορικός Τέχνης

1. Το επίθετο Φωτοδότης είναι γνωστό από τους μέσους βυζαντινούς χρόνους και μάλιστα σε ναούς και μονές, όπως η η πυργόχημη μονή στον Δανακό της Νάξου (Βαβατσιούλας, Διαμαντοπούλου 1993, 173-194).

2. Icons from Varna 2008, 26, 48, 56. Έλληνες ζωγράφοι στη Βουλγαρία 2008, αριθ. 99, 103. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1998, αριθ. 91, 92.

3. Ιερά Μονή Αγίου Στεφάνου 2011, αριθ. 5.

4. Κατσελάκη 1995, 129-138, εικ. 1 και ιδιαίτερα 134-136.

5. Βλ. πρόχειρα Κατσελάκη 1995, 134-136. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997, 175-177. Σκευοφυλάκιο Μονής Ελεούσης 2017, αριθ. 20, 21. Από την Κρήτη έως τον Δούναβη 2022, αριθ. 34.

6. Βασιλάκη 2012, 144-145, αριθ. 9, όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία.

7. Εικόνες Κρητικής Τέχνης 1993, αριθ. 132 (Μ. Μπορμπουδάκης).

8. Κεφαλονιά 1989, εικ. 35, 34, αντίστοιχα.

9. Μυλωνά 1998, αριθ. 108, 117, 129 αντίστοιχα. Για άλλα παραδείγματα βλ. πρόχειρα Κεφαλονιά 1989, εικ. 146, 150, 9183, 184, 203, 208, 210, 223. Κεφαλονιά 1996, εικ. 75, 79, 104, 107, 109. Βλ. επίσης Βασιλάκη 2012, αριθ. 10, 18, 37.

10. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1998, 198-199, αριθ. 60.

11. Παπαδοπούλου-Τσιάρα 257-259.

12. Κεφαλονιά 1996, εικ. 200.