Project Description

Εικόνες

Δείτε το βιβλίο

ΑΓΙΟΣ ΙΑΚΩΒΟΣ Ο ΑΔΕΛΦΟΘΕΟΣ.
27,8 x 20,7 x 1,8 εκ.
Αρχές 18ου αιώνα

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 43

Ο άγιος, καθισμένος σε θρόνο με μαξιλάρι, κρατεί ανοιχτό ευαγγέλιο με το αριστερό του χέρι μαζί με την πατριαρχική ράβδο. Με το δεξί χέρι απλωμένο ευλογεί. Φορεί λευκό στιχάριο στολισμένο με μαύρα και κόκκινα άνθη και πράσινο φαιλόνιο στολισμένο με μικρούς κόκκινους τετράφυλλους σταυρούς. Η επένδυση του φαιλονίου είναι κόκκινη. Ο θρόνος, με φυλλοειδές κόσμημα στη βάση του, είχε ανάλογη διακόσμηση στο ερεισίνωτο, το οποίο έχει καταστραφεί στο μεγαλύτερο μέρος του. Επάνω στο χρυσό κάμπο δύο άγγελοι μέσα σε σύννεφα δείχνουν προς τον άγιο. Η περιοχή αυτή της ζωγραφικής έχει αρκετές φθορές από παλαιότερο καθαρισμό με τη μέθοδο της φωτιάς, που έχουν επηρεάσει το πρόσωπο του αγίου, καθώς και τις μορφές των δύο αγγέλων που κρατούσαν ειλητάρια με επιγραφές, σήμερα κατεστραμμένες. Σε υπέρυθρη φωτογραφία (Εικ. 204) διακρίνονται καθαρά τα ειλητάρια, ενώ φαίνονται καθαρότερα τα χαρακτηριστικά του αγίου: έχει μακριά λευκή βοστρυχωτή γενειάδα και μακριά μαλλιά που πέφτουν πίσω στους ώμους. Ψηλά η μικρογράμματη επιγραφή: ἅγιος ᾿Ιάκοβος  ἀδελφόθεος.
Ο άγιος Ιάκωβος ο Αδελφόθεος, γιος του Ιωσήφ και πρώτος επίσκοπος Ιεροσολύμων1, απεικονίζεται σύμφωνα με την περιγραφή της Ερμηνείας του Διονυσίου ως «γέρων μακρυγένης»2. Ωστόσο, τα άλλα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του θυμίζουν τον άγιο Νικόλαο: τα λευκά μαλλιά του διαμορφώνονται με τον ίδιο τρόπο στο μέτωπο και στους κροτάφους, ενώ η γενειάδα μοιάζει να χωρίζεται σε δύο τμήματα, από τα οποία το ανώτερο είναι παχύτερο και στρογγυλεμένο, όπως του αγίου Νικολάου.
Φαίνεται ότι τα χαρακτηριστικά του αγίου δεν σταθεροποιήθηκαν στη ζωγραφική των εικόνων, όπως έγινε με άλλους αγίους. Με την ενδυμασία του ιεράρχη όπως στην εικόνα μας, ένθρονος αλλά με διαφορετικά φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, παριστάνεται ο Ιάκωβος ο Αδελφόθεος στην παλαιότερη γνωστή μας εικόνα, του 1600-1610, στην Πάτμο, όπου έχει μαύρα κοντά μαλλιά και μακριά γενειάδα3. Με διαφορετικά φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά παριστάνεται ο άγιος Ιάκωβος και στην εικόνα του Εμμανουήλ Τζάνε, του 1683, στο Ελληνικό Ινστιτούτο της Βενετίας4, όπου έχει πυκνά λευκά μαλλιά και μακριά διχαλωτή γενειάδα- σε εικόνα του Στέφανου Τζανκαρόλα, στο Μουσείο Μπενάκη, ο άγιος παριστάνεται ολόσωμος, όρθιος, με μαύρη μακριά γενειάδα5.
Στην εικόνα μας ο άγιος παριστάνεται μετωπικός, σε όμοια στάση με τον άγιο Ιάκωβο της εικόνας του Τζάνε. Η στάση αυτή κατάγεται από το κρητικό πρότυπο του ένθρονου ιεράρχη, γύρω στο 1500, όπως το αναγνωρίσαμε στην κρητική εικόνα του αγίου Νικολάου αρ. Κατ. 6, γύρω στο 1 5006. Ο ζωγράφος της εικόνας μας μένει ακόμη περισσότερο πιστός στο πρότυπο αυτό, ιδιαίτερα στη διάταξη της πτυχολογίας στο στιχάριο και στο φαιλόνιο του αγίου, καθώς και στη θέση που έχει το επιγονάτιο και το επιτραχήλιο. Η μόνη διαφορά είναι η προσθήκη των πολύχρωμων διακοσμητικών στοιχείων στην ενδυμασία και, ακόμη, η μπαρόκ διαμόρφωση του θρόνου με τα ελικόφυλλα, που διαφέρει από τον τύπο του θρόνου της εικόνας του Τζάνε- απαντάται όμως σε εικόνες του εργαστηρίου του στην Κέρκυρα7.
Τον ίδιο τύπο του ένθρονου ιεράρχη ακολουθούν και άλλοι ζωγράφοι στα Επτάνησα τις πρώτες δεκαετίες του 18ου αιώνα, όπως ο Κωνσταντίνος Κονταρίνης στην εικόνα του αγίου Αντύπα (αρ. Κατ. 44) και ο Νικόλαος Καλλέργης στην εικόνα του αγίου Σπυρίδωνος (αρ. Κατ. 46), όπου συναντούμε και τους αγγέλους με ενεπίγραφα ειλητάρια.
Η αντιγραφή ενός προτύπου του Τζάνε και η συντηρητική απόδοση των χαρακτηριστικών, όσο μπορεί να διακρίνει κανείς, του αγίου θυμίζουν την τέχνη του Κωνσταντίνου Κονταρίνη, ο οποίος προτιμά συχνά τη μικρογράμματη γραφή στην υπογραφή του, όπως στην εικόνα του αγίου Αντύπα, αρ. Κατ. 44. Τους τρόπους του ζωγράφου αυτού υποδεικνύει και η μικρογράμματη επιγραφή με το όνομα του αγίου στην εικόνα μας- ωστόσο, λόγω της φθοράς, τα άλλα χαρακτηριστικά γνωρίσματα -σταθερό σχέδιο, γραμμική απόδοση- της τέχνης του ζωγράφου αυτού δεν είναι ευδιάκριτα. Τέλος, τα διακοσμητικά στοιχεία στην αρχιερατική ενδυμασία με τα πολύχρωμα ανθάκια θυμίζουν ανάλογες προτιμήσεις ενός σύγχρονου του Κονταρίνη ζακυνθινού ζωγράφου, του Νικολάου Καλλέργη8, ο οποίος έχει ζωγραφίσει σε αντίστοιχη εικονογραφία τον άγιο Σπυρίδωνα (αρ. Κατ. 46).
Το κάτω τμήμα της εικόνας στη βάση του θρόνου, εκεί όπου κατά κανόνα έθεταν την υπογραφή τους οι ζωγράφοι, έχει τελείως καταστραφεί. Σύμφωνα με όσα προηγήθηκαν, η εικόνα του αγίου Ιακώβου είναι έργο επτανήσιου ζωγράφου των αρχών του 18ου αιώνα που, όπως ο Κωνσταντίνος Κονταρίνης, ακολουθεί τα πρότυπα που καθιερώνονται με τις εικόνες του Εμμανουήλ Τζάνε.

Ν. Χατζηδάκη

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ   Η εικόνα διατηρείται σε μέτρια κατάσταση. Αρκετές φθορές από παλαιό καθαρισμό στο πλάσιμο του προσώπου του αγίου, στις μορφές των αγγέλων και στο χρυσό κάμπο. Στο κάτω τμήμα, κοντά στο πλαίσιο, έχει φθορές μεγαλύτερες.

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ  Ζάκυνθος (;).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  Αδημοσίευτη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Εορτάζεται στις 23 Οκτωβρίου, βλ. Ερμηνεία, 1909, σ. 262.
2. Ερμηνεία, 1909, σ. 151.
3. Χατζηδάκης, 1977, αρ. 98, σ. 139-140, πίν. 147, του 1600-1610, όπου και σχετική βιβλιογραφία για τον άγιο και τη χειροτονία του στις σ. 139-140, σημ. 2.
4. Chatzidakis, 1962, αρ. 114, σ. 135-136, πίν. 60.
5. Ξυγγόπουλος, 1936, σ. 63-64. Ο Χατζηδάκης αναφέρει ότι ενυπόγραφη εικόνα του Εμμανουήλ Τζάνε, του έτους 1668, με το ίδιο θέμα βρισκόταν το 1950 σε αρχαιοπωλείο της Αθήνας (Chatzidakis, 1962, σ. 136, σημ. 2).
6. Για την εικονογραφία και τη διάδοσή της βλ. παραπάνω, σ. 97-99 και σημ. 16-20.
7. Βλ. Βοκοτόπουλος, 1990, αρ. 107-118, σ. 148-152, εικ. 271-278.
8. Βλ. σχετικά αρ. Κατ. 46, σ. 346-353 με βιβλιογραφία.

Άγιος Ιάκωβος ο Αδελφόθεος.

Αυγοτέμπερα σε ξύλο. Αρχές 18ου αι.

27,8 x 20,7 x 1,8 εκ.

(αριθ. δωρεάς 43)

Νανώ Χατζηδάκη, Εικόνες της Συλλογής Βελιμέζη, εκδ. Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα 1997, αριθ. κατ. 45, σελ. 342.