Δείτε το βιβλίο

ΠΑΝΑΓΙΑ “ΡΟΔΟΝ ΤΟ ΑΜΑΡΑΝΤΟΝ” (;) ΚΑΙ ΑΓΙΟΙ.

Σχέδιο με κάρβουνο
60 x 41 εκ.
Πρώτο μισό 19ου αι.
Χειροποίητο χαρτί
Υδατόσημο

Το ημιτελές σχέδιο σε ενιαίο φύλλο χειροποίητου χαρτιού με υδατόσημο έχει σε μεταγενέστερη φάση επικολληθεί σε χαρτόνι και διατηρείται σε μέτρια κατάσταση.

Tο κεντρικό θέμα της Θεοτόκου Βρεφοκρατούσας πλαισιώνουν δέκα συνολικά άγιοι στις κάθετες πλευρές του σχεδίου, στο άνω μέρος ημιτελής παράσταση της Αγίας Τριάδας και στο κάτω οι Τρεις Ιεράρχες. Η συμμετρική διάταξη των μορφών και το ύφος του έργου παραπέμπουν σε ανάλογα χαρακτικά ευρύτατα διαδεδομένα κατά το 18ο-19ο αιώνα¹.

Η Βρεφοκρατούσα του σχεδίου προσιδιάζει εικονογραφικά στον τύπο της Παναγίας «Ρόδον το Αμάραντον»², ο οποίος εμφανίζεται κατά την ύστερη μεταβυζαντινή περίοδο και αποδίδει εικαστικά τον κανόνα του υμνογράφου Ιωσήφ που ψάλλεται στην ακολουθία του Ακαθίστου ΄Υμνου. Εκατέρωθεν της κεφαλής της Παναγίας προβάλλουν σε νεφέλες μικρογραφημένοι άγγελοι, οι οποίοι ανακρατούν το στέμμα της και ανεπίγραφα εμβλήματα για τα συμπιλήματα ΜΡ ΘΥ, όπως και σε ανάλογες χαλκογραφίες³. Ωστόσο, η παράσταση φαίνεται ημιτελής καθώς απουσιάζουν τα ρόδα και η ανθοφόρος ράβδος της Παναγίας. Αντιθέτως, συνυπάρχουν το στέμμα, ο χαρακτηριστικός τύπος του μαφορίου της που στερεώνεται με χάρη ψηλά στο στήθος, όπως στις ιταλοκρητικές εικόνες της Madre della Consolazione⁴, και η αυτοκρατορική περιβολή του Χριστού, πάγια και καθιερωμένα δηλαδή εικονογραφικά στοιχεία της βρεφοκρατούσας Παναγίας στον τύπο «Ρόδον το Αμάραντο»5. Ο καθιστός Χριστός αποδίδει παραλλαγή που απαντά σε σειρά εικόνων και χαρακτικών του 19ου αιώνα ⁶, με πλησιέστερη στην παράστασή μας την εικόνα της Παναγίας «Ρόδον το Αμάραντον» στο ναό του Ακαθίστου Ύμνου στην Ξάνθη (1867)⁷.

Ημιτελής μοιάζει και η παράσταση της Αγίας Τριάδας καθώς δεν απεικονίζονται η σφαίρα του σύμπαντος και το Άγιο Πνεύμα, εκτός εάν η παρουσία τους συνδυάζεται εδώ με την Επίστεψη της Θεοτόκου, όπως σε αγιορείτικα χαρακτικά του 19ου αιώνα⁸. Ενδιαφέρουσα αποδεικνύεται, επίσης, η συναπεικόνιση των Σέρβων αγίων Σάββα και Συμεών⁹, κτητόρων της Μονής Χιλανδαρίου, του αγίου Ιωάννη της Ρίλας¹⁰ στη Βουλγαρία και του Παϊσίου, πιθανότατα του Χιλανδαρινού (1722-1798), προηγουμένου της Μονής Χιλανδαρίου και συγγραφέα της περίφημης Σλαβοβουλγαρικής Ιστορίας, βιβλίου ιερού στη συνείδηση του βουλγαρικού λαού που επηρέασε αποφασιστικά τη βουλγαρική αναγέννηση¹¹.

Η συναπεικόνιση των τεσσάρων αγίων που σχετίζονται ποικιλοτρόπως με τη Μονή Χιλανδαρίου και κυρίως του Παϊσίου, που είναι εξαιρετικά σπάνια, συνδέουν το ανθίβολο της Συλλογής Μακρή-Μαργαρίτη με το σλαβοβουλγαρικό περιβάλλον ορισμένων αθωνικών Μονών, πιθανότατα αυτό της Μονής Χιλανδαρίου κατά τον 18ο-19ο αιώνα. Σε εργαστήριο του βορειοελλαδικού και ευρύτερου βαλκανικού χώρου με εξάρτηση από τη ζωγραφική του Αγίου Όρους παραπέμπει και το τεχνοτροπικό ύφος του σχεδίου, το οποίο θα μπορούσε να χρονολογηθεί με ασφάλεια στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα¹².

Μ. Νάνου