ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ ΒΑΡΘΟΛΟΜΑΙΟΣ
Τέλη 17ου αι.-αρχές 18ου αι.
Ιωάννης Τζεν
46,2 x 35,2 εκ.
ΞΥΛΟ. ΑΥΓΟΤΕΜΠΕΡΑ

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 27

Η εικόνα παρουσιάζει φθορές και απώλειες στην περιφέρεια της ζωγραφικής επιφάνειας.

Σε χρυσό βάθος εικονίζεται αδιάγνωστος απόστολος στραμμένος προς τα δεξιά να κάθεται σε άνετη στάση σε εντυπωσιακό μαρμάρινο θρόνο[1]. Ο απόστολος, που ευλογεί με το δεξιό χέρι χαμηλά στο υπογάστριο και στηρίζει με το αριστερό στο πλάι όρθιο κλειστό κύλινδρο, αποδίδεται ως νέος άνδρας, με πυκνή κοντή καστανή κόμη και αραιή γενειάδα. Φορεί καστανοκόκκινο χιτώνα με λαδοπράσινες σκιές και χρυσό σημείο στον δεξιό ώμο, και πορτοκαλόχρωμο ιμάτιο που τυλίγεται με πυκνές πτυχές γύρω από το σώμα και καταλήγει σε απόπτυγμα κάτω δεξιά. Ο άγιος κάθεται σε κατακόκκινο κυλινδρικό μαξιλάρι που απολήγει σε δύο χρυσούς θυσάνους στα άκρα. Στην κεφαλή φέρει χρυσό φωτοστέφανο που ορίζουν εμπίεστοι κύκλοι. Στην κάτω δεξιά γωνία στο σκούρο βάθος διακρίνεται σε κόκκινο χρώμα η υπογραφή του ζωγράφου ΧΕΙΡ ΙΩ. ΤΖΕΝ. Κόκκινη εξίτηλη στη μεγαλύτερη έκτασή της γραπτή ταινία πλαισιώνει το θέμα.

Το νεανικό πρόσωπο του αποστόλου πλάθεται με καστανό σε διαβάθμιση τόνων και φωτίζεται με πυκνές λευκές λεπτές παράλληλες ψιμυθιές που παρακολουθούν και διαγράφουν τους όγκους. Τα χαρακτηριστικά γράφονται με φροντίδα και ευαίσθητο σχέδιο, ενώ ανάλογη επιμέλεια επιδεικνύεται στην απόδοση της κοντής επιμελημένης κόμης και της γενειάδας. Η μορφή με το σοβαρό, σκεπτικό βλέμμα, που τονίζεται από τα έντονα σκούρα φρύδια, τα καλογραμμένα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, το μικρό σαρκώδες στόμα, την ήρεμη στάση ελαφράς συστροφής, την αβρή κλίση της κεφαλής και τις κομψές χειρονομίες αποπνέει ευγένεια και αξιοπρέπεια. Κάποια αδυναμία εντοπίζουμε στην οργανική σχέση της μορφής με το θρόνο, ο οποίος είναι δυσανάλογα μεγάλος και ογκώδης, καθώς τα πόδια του αγίου –ειδικά το αριστερό- δεν φαίνεται να πατούν στο υποπόδιο αλλά να αιωρούνται. Αντίθετα η πτυχολογία, κυρίως του ιματίου, αγκαλιάζει αρμονικά το σώμα του αγίου με τους στενούς ώμους και με πλούσιες βαθιές πτυχές παρακολουθεί και αναδεικνύει τους όγκους.

Ο μαρμάρινος θρόνος αποδίδεται προοπτικά. Έχει καμπύλο συμπαγές στο κεντρικό τμήμα ερεισίνωτο, ορθογώνιο βαθμιδωτό έδρανο, καμπυλόσχημη βάση και σύμφυτο ορθογώνιο υποπόδιο, ημιεξαγωνικό στο κεντρικό τμήμα μπροστά και ημικυκλικό πίσω στο εσωτερικό. Η καμπυλόσχημη ράχη από μάρμαρο σε δύο τόνους του λαδοπράσινου, καταλήγει σε απλό ορθογώνιο γείσο και κοσμείται με ελαφρές γλυφές που σχηματίζουν ελλειψοειδή διάχωρα. Στα δύο  άκρα καταλήγει σε δύο σκουρόχρωμους ελλειψοειδείς προς τα κάτω κίονες που πατούν στο έδρανο και καταλήγουν σε ελικοειδή φύλλα στο ανώτερο τμήμα. Οι κίονες με το ιδιαίτερο σχήμα τους παραπέμπουν περισσότερο σε ξυλόγλυπτα στοιχεία καμωμένα στον τόρνο[2]. Η σταχτοπράσινη ημικυκλική βάση κοσμείται στην όψη με κυμάτια και ανεστραμμένα φύλλα άκανθας, ενώ το υποπόδιο από ρόδινο μάρμαρο με διακριτικές φλεβώσεις έχει δύο λεπτές γλυφές στην ανώτερη ακμή. Η οργάνωση του θρόνου στην εικόνα της Συλλογής παρουσιάζει αρκετό ενδιαφέρον, καθώς αποτελεί το μοναδικό – από όσο γνωρίζω- παράδειγμα με αυτήν τη διαμόρφωση και τον συνδυασμό των επιμέρους διακοσμητικών στοιχείων. Μεμονωμένα η διαμόρφωση της βάσης απαντά αρκετά συχνά, όπως ενδεικτικά σημειώνουμε την ωραία εικόνα του Χριστού Παντοκράτορα στο Μουσείο της Αντιβουνιώτισσας (μέσα 16ου αι.), την εικόνα με τον άγιο Ιάκωβο τον Αδελφόθεο στη Συλλογή Βελιμέζη (αρχές 18oυ αι.)[3] και την εικόνα του αγίου Νικολάου με σκηνές και θαύματα που φέρει την υπογραφή του Κεφαλονίτη ζωγράφου Γεωργίου Περλιγγή (1780), στον Άγιο Νικόλαο στα Σβορωνάτα Κεφαλονιάς[4]. Κάποιες αναλογίες στο σύνολο εντοπίζουμε ωστόσο κυρίως σε έργα ετπανησιακής τέχνης, για παράδειγμα με τους ξυλόγλυπτους θρόνους στα αποστολικά της Μεγάλης Δέησης στο ναό του Παντοκράτορα στο Καμπιέλλο της Κέρκυρας (μέσα 17ου αι.)[5], με εικόνα της Παναγίας Φανερωμένης στη Συλλογή Κοσμετάτου, την οποία υπογράφει ο Γ. Ματσούκης (1859)[6], όπου το καμπύλο  ερεισίνωτο, αν και συμπαγές, καταλήγει στην όψη σε δύο στοιχεία ανάλογα με τους κίονες της εικόνας μας, καθώς και σε λαϊκότροπη εικόνα με την ένθρονη βρεφοκρατούσα Θεοτόκο από τον Άγιο Νικόλαο στα Κοκολάτα Κεφαλονιάς (τ. 19ου αι.)[7]. Φαίνεται πιθανόν επομένως ο θρόνος της εικόνας μας να αναπαράγει κάποιο πρότυπο δυτικού τύπου, το οποίο είναι γνωστό στο καλλιτεχνικό περιβάλλον της Επτανήσου και προς ώρας λανθάνει.

Οι διαστάσεις της εικόνας, αλλά και το θέμα υποδεικνύουν τη χρήση της στη σειρά εικόνων αποστολικού μεγάλης Δέησης τέμπλου[8], και μάλιστα σύμφωνα με τη στάση της μορφής τοποθετημένη στην αριστερή πλευρά. Η συνάφεια των φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών του ένθρονου αποστόλου με αυτά του Βαρθολομαίου σε προτομή, όπως αποδίδεται σε εικόνα από  τη Μεγάλη Δέηση του Ταξιάρχη στο Καμπιέλλο της Κέρκυρας, σήμερα στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, που έχει συνδεθεί εύστοχα με τον χρωστήρα του περίφημου Κρητικού ζωγράφου του Μιχαήλ Δαμασκηνού (β΄ μισό 16ου αι.)[9], αλλά και με τον ίδιο άγιο όπως αποδίδεται σε εικόνα με το σπάνιο θέμα των δώδεκα αποστόλων σε προτομή, διατεταγμένων σε τρεις ζώνες, σήμερα στο Μουσείο Κανελλοπούλου (τελευταίο τέταρτο 16ου αι.)[10], που επίσης έχει αποδοθεί στον κύκλο του Δαμασκηνού, καθώς και σε εικονίδιο στο Ελληνικό Ινστιτούτο της Βενετίας (16ος αι.)[11], μας επιτρέπουν να ταυτίσουμε με αρκετή ασφάλεια τη μορφή με τον νεαρό απόστολο από την Κανά της Γαλιλαίας. Με τα ίδια χαρακτηριστικά εξάλλου, νέος, αρχιγένης [12], τα οποία φαίνεται να διαμορφώνονται στους μεσοβυζαντινούς και τους παλαιολόγειους χρόνους[13], αποδίδεται στις τοιχογραφίες του Πρωτάτου (τ. 13ου αι.)[14] αλλά και στην λαμπρή εικόνα του Χριστού εν Δόξη στο κέντρο και αποστόλους, στο Ελληνικό Ινστιτούτο της Βενετίας (14ος αι.)[15]. Ο τύπος αυτός του νεαρού αγίου με την αραιή κοντή γενειάδα φαίνεται να αποκρυσταλλώνεται κατά τον 15ο-16ο αιώνα, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την δυτικότροπη εικόνα από Μεγάλη Δέηση, στο καθολικό της κυπριακής μονής του Αγίου Νεοφύτου στην Πάφο (1544[16]) και απαντά στη συνέχεια και κατά τον 17ο αιώνα, όπως σε τρεις εικόνες η πρώτη, επίσης από Δέηση, στο Ιστορικό Μουσείο της Μόσχας (17ος αι.)[17], η δεύτερη από τα Αποστολικά του ναού του Παντοκράτορος στην Κέρκυρα (μέσα 17ου αι.)[18], και η τρίτη σύνθετης εικονογραφίας στη Συλλογή Αβέρωφ (τέλη 17ου αι.)[19]. Ωστόσο ενίοτε υπάρχει κάποια σύγχυση στην απόδοση του Βαρθολομαίου με τον Ιάκωβο, με τον οποίον ο πρώτος αφενός μοιράζεται παρόμοια προσωπογραφικά χαρακτηριστικά[20], και αφετέρου συχνά αποτελεί ζεύγος, με αποτέλεσμα κάποιοι ζωγράφοι να αποδίδουν τον Ιάκωβο με τα χαρακτηριστικά του Βαρθολομαίου, όπως στην εικόνα του Θωμά Μπαθά με τον Χριστό Παντοκράτορα και αποστόλους στο Museo Civico στο Bari (β΄ μισό 16ου αι.)[21] ή στην σύγχρονη  εικόνα με τον Μυστικό Δείπνο στο ναό του Χριστού της Δημαρχίας στην Πάτμο (β΄ μισό 16ου αι.)[22]. Με σχεδόν όμοια χαρακτηριστικά εικονίζονται οι δύο άγιοι και στα αποστολικά του Μεγάλου Μετεώρου (16ος αι.)[23]. Δηλωτική της σύγχυσης που διαπιστώνεται στην απόδοση των δύο νεαρών αποστόλων είναι η εικόνα από το σύνολο των αποστολικών του ναού του Ταξιάρχη στο Καμπιέλλο της Κέρκυρας, η οποία έφερε μεταγενέστερη αγιωνυμική επιγραφή του Βαρθολομαίου. Μετά ωστόσο τις εργασίες καθαρισμού αποκαλύφθηκε η αρχική επιγραφή, στην οποία αναφέρεται το όνομα του Ιακώβου (β΄ μισό 16ου αι.)[24]. Τέλος σε εικόνα με την Πεντηκοστή (β΄ μισό 15ου αι.) ο Βαρθολομαίος διακρίνεται από τον Ιάκωβο καθώς έχει ελαφρώς κοντύτερη γενειάδα, ενώ στην εικόνα με τον Χριστό η Άμπελος οι δύο απόστολοι αποδίδονται σχεδόν με όμοιο τρόπο (β΄ μισό 16ου αι.), και οι δύο σήμερα στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο[25].

O Ιωάννης Τζεν ή Ντζεν που υπογράφει την εικόνα της Συλλογής πιθανόν να συνδέεται με την κρητική οικογένεια, ενετικής καταγωγής, Τζεν, μέλη της οποίας σύμφωνα με τη μαρτυρία νοταριακών εγγράφων, εντοπίζονται στην Κρήτη, κυρίως στον Χάνδακα, και αργότερα στη Βενετία και τη Λευκάδα[26]. Στα έργα που του αποδίδονται με ασφάλεια υπογράφει ως Ιωάννης Ντζένος, όπως σε εικόνα με τον άγιο Ιωάννη Δαμασκηνό στην Κέρκυρα (1682)[27], ή Ντζεν, για παράδειγμα στην εικόνα της αγίας Αικατερίνης στη Συλλογή Χωρέμη και σε μία επίσης στην Κέρκυρα με την Πλατυτέρα και αποστόλους (1677)[28]. Την υπογραφή του ζωγράφου βρίσκουμε και στις εικόνες των δεσποτικών από το παλιό τέμπλο της μονής Πεντέλης, καθώς και σε αδημοσίευτες εικόνες σήμερα σε ιδιωτικές συλλογές[29], όπου όμως διαφοροποιείται ορθογραφικά καθώς υπογράφει ως Ιωάννης Τζεν, παραλείπεται δηλαδή το αρχικό Ν, όπως ακριβώς και στην εικόνα μας. Ανάλογα υπογράφει και στην εικόνα με την Παναγία Ελεούσα, στη Συλλογή Αβέρωφ (β΄ μισό 16ου αι.), η υπογραφή της οποίας θεωρείται αυθεντική[30]. Με την υπογραφή της εικόνας του Μετσόβου φαίνεται να υπάρχουν και γραφολογικές ομοιότητες κυρίως στην απόδοση του Ζ, από όσο μπορούμε να διακρίνουμε στη φωτογραφία της δημοσίευσης. Σύμφωνα με τον Π. Βοκοτόπουλο και με βάση τεχνοτροπικά κριτήρια, είναι πιθανότερο να υπάρχουν δύο ζωγράφοι με το ίδιο όνομα και επίθετο, μέλη ίσως της ίδιας οικογένειας, που απέχουν χρονικά μεταξύ τους λίγες δεκαετίες, παρά να πρόκειται για τον ίδιο ζωγράφο, ο οποίος σε μεγαλύτερη ηλικία υιοθετεί άλλον τρόπο υπογραφής. Με βάση αυτήν την άποψη, προηγείται χρονολογικά αυτός που υπογράφει ως Ιωάννης Ντζεν και δραστηριοποιείται περίπου στο τρίτο τέταρτο του 17ου αιώνα (1660-1682)[31] και ακολουθεί στις αρχές του 18ου αιώνα ο Ιωάννης Τζεν[32]. Ωστόσο και στα άλλα μέλη της οικογένειας, κάποια από τα οποία είναι επίσης ζωγράφοι, όπως ο Ιάκωβος (1678-1707) και ο Μιχαήλ (1707-1736)[33] παρατηρείται η ίδια ποικιλία στον τρόπο γραφής του επιθέτου τους. Δεν αποκλείεται στην ενετική προέλευση του επιθέτου Zen  να οφείλεται αυτή η σύγχυση κατά τη μεταφορά του στην ελληνική. Η ενδελεχής μελέτη του συνόλου των υπογεγραμμένων έργων του Ιωάννη Τζεν θα δώσει απάντηση στον παραπάνω προβληματισμό, παράλληλα με τον ενδελεχή εργαστηριακό έλεγχο των αντίστοιχων υπογραφών. Με τον ίδιο τρόπο πάντως υπογράφει ο ζωγράφος σε ένα ακόμη έργο της Συλλογής, αυτό με τον ορθόκορμο άγιο Φίλιππο[34]. Σε κάθε περίπτωση η εικόνα της Συλλογής με την ωραία διαπραγμάτευση της μορφής, τον πρωτότυπο θρόνο και την ευχάριστη χρωματική κλίμακα φανερώνει τις αρετές του Κρητικού καταγωγής ζωγράφου με στέρεη καλλιτεχνική παιδεία και προσθέτει ένα ακόμη έργο στην καλλιτεχνική παραγωγή του Ιωάννη Τζεν.

Ανδρομάχη Κατσελάκη
Δρ Αρχαιολόγος-ΜΑ Ιστορικός Τέχνης

[1] Σύναξη 2010, 33.

[2] Πράγματι παρόμοια σε σχήμα στοιχεία βρίσκουμε σε ξύλινους θρόνος. Βλ. πρόχειρα Έλληνες αγιογράφοι στη Βουλγαρία 2008, εικ. 64, 100.

[3] Χατζηδάκη 1997, αριθ. 45.

[4] Κεφαλονιά 1989, 1, εικ. 315.

[5] Βοκοτόπουλος 1990, 148-152, αριθ. 107-118.

[6] Κεφαλονιά 1989, 1, εικ. 125.

[7] Κεφαλονιά 1996, 3, ει. 214.

[8] Για τη διαμόρφωση των τέμπλων στους ναούς της Κέρκυρας βλ. Βοκοτόπουλος 1990, 52.

[9] Βοκοτόπουλος 1990, 59, αριθ. 36. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997, 180, αριθ. 54, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία.

[10] Μουσείο Κανελλοπούλου 2007, 290-291, αριθ. 164 (Ν. Χατζηδάκη).

[11] Πρόκειται για σειρά 15 εικονιδίων με προφήτες και αποστόλους, πιθανόν από πλαίσιο εικόνας με την Παναγία (Οδηγός του Μουσείου 2005, 139, αριθ. 23, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία).

[12] Ερμηνεία 1909, 151.

[13] Στο ψηφιδωτό στην κόγχη της αψίδας στη μονή της Αγίας Αικατερίνης στο Σινά ο άγιος αποδίδεται με την ίδια χαρακτηριστική κόμη αλλά με μακριά διχαλωτή γενειάδα (6ος αι.) (Θησαυροί του Σινά 1990, 62, εικ. 18).

[14] Millet, 1927, εικ. 39.2.

[15] Ζάρρας 2013, 242, εικ. 1, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία. Ο Βαρθολομαίος είναι η προτελευταία μορφή αριστερά και συνδυάζεται με τον Ιάκωβο.

[16] Βyzantine Icons of Cyprus 976, αριθ. 50.

[17] Εικόνες Κρητικής Τέχνης 1993, αριθ. 53 (I. Kyzlasova).

[18] Βοκοτόπουλος 1990, αριθ. 151, 115, εικ. 282. Βλέπε επίσης την αντίστοιχη εικόνα από τη Μεγάλη Δέηση στο ναό του Αγίου Ιωάννη στις Στέρνες της Κέρκυρας (β΄ μισό 17ου αι.) (Βοκοτόπουλος 1990, αριθ. 151, αριθ. 119, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία).

[19] Βασιλάκη 2012, 182-183, αριθ. 25.

[20] Ο Ιάκωβος στην Ερμηνεία περιγράφεται με τα ίδια χαρακτηριστικά: νέος, αρχιγένης (Ερμηνεία 1909, 151).

[21] Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 218, εικ. 139, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία. Ο άγιος εικονίζεται πέμπτος στη δεξιά στήλη απέναντι από τον Ιάκωβο.

[22] Χατζηδάκης 1977, 97, αριθ. 50. Ο άγιος Βαρθολομαίο τοποθετείται προτελευταίος στα δεξιά, ενώ ο Ιάκωβος στην ίδια θέση αριστερά του Χριστού.

[23] Χατζηδάκης-Σοφιανός 1990, 180-181, 178-179, αντίστοιχα.

[24] Βοκοτόπουλος 1990, 58-59.

[25] Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1998, 146, αριθ. 41 και 170, αριθ. 50, αντίστοιχα.

[26] Βοκοτόπουλος 1990, 142-143.

[27] Βοκοτόπουλος 1990, 143, αριθ. 99.

[28] Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 435-436, Βοκοτόπουλος 1990, 142.

[29] Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 435-436. Βοκοτόπουλος 1990, 142.

[30] Βασιλάκη 2012, 161-163μ αριθ. 16

[31] Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 435-436.

[32] Βοκοτόπουλος 1990, 142-143.

[33] Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 434, 436, αντίστοιχα.

[34] Αριθ. Δωρ. 41 (Α. Κατσελάκη).