Δείτε το βιβλίο

Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΓΛΥΚΟΦΙΛΟΥΣΑ
Τέχνη Ανδρέα Ρίτζου
Β’ μισό 15ου αιώνα
42,8 x 34,4 x 1,8 εκ.

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 2

Η Παναγία εικονίζεται έως τη μέση, κατά τα τρία τέταρτα γυρισμένη προς το μικρό Χριστό που κρατεί με το αριστερό της χέρι, ενώ με το δεξί, σε θέση δέησης, στηρίζει το μικρό χέρι του. Ο Χριστός ακουμπά το μάγουλο στο πρόσωπο της μητέρας του, ενώ το δεξί του χέρι προβάλλει χαμηλότερα, στο ύψος των γονάτων, πλάι στο χέρι της μητέρας του, κρατώντας κλειστό ειλητάριο. Το πέλμα του δεξιού ποδιού, γυμνό, με λυμένο σανδάλι, προβάλλει πίσω από το αριστερό του πόδι. Η Παναγία φορεί κόκκινο-βυσσινί μαφόριο με χρυσή ταινία στην παρυφή και με κρόσσια χρυσά στο τμήμα που σκεπάζει τον ώμο της. Ο Χριστός φορεί βαθυγάλαζο, σχεδόν μαύρο, χιτώνα, δεμένο στη μέση με κόκκινη ζώνη, και ιμάτιο στο χρώμα της ώχρας. Όλα τα υφάσματα κοσμούνται με λεπτοκαμωμένες, άψογες, πυκνές χρυσοκοντυλιές. Το πλάσιμο, δουλεμένο πυκνά με σταθερές πινελιές, γίνεται με θερμούς καστανούς τόνους και ανοιχτό ρόδινο στις παρειές, ενώ λευκά φώτα σε πυκνές παράλληλες γραμμές τονίζουν τους όγκους σε όλη την επιφάνεια της σάρκας. Ο κάμπος είναι χρυσός. Οι φωτοστέφανοι με διπλό χαρακτό περίγραμμα, χωρίς εγχάρακτη διακόσμηση, έχουν φθαρεί. Στο φωτοστέφανο του Χριστού διακρίνονται ίχνη από κόκκινο σταυρό. Στον κάμπο ίχνη από κόκκινα γράμματα της επιγραφής ΙC XC.
Ο εικονογραφικός τύπος της Βρεφοκρατούσας στην εικόνα μας ακολουθεί, κατά τη σχέση των δύο κεφαλών, το βυζαντινό πρότυπο της Γλυκοφιλούσας ή Ελεούσας¹. Στη σχέση όμως των χεριών και στη στάση των διασταυρωμένων ποδιών του Χριστού, με λυμένο το σανδάλι στο ένα πόδι, συνδέεται με το πρότυπο της Αμολύντου ή του Πάθους, όπως καθιερώνεται από τους μεγάλους κρητικούς ζωγράφους του 15ου αιώνα, και ιδιαίτερα από τον Ανδρέα Ρίτζο². Ο νέος εικονογραφικός τύπος που προκύπτει από το συνδυασμό των δύο διαφορετικών προτύπων εμφανίζεται σε μια μεγάλη σειρά κρητικών εικόνων, με λαμπρότερο δείγμα την εικόνα που αποδίδεται στον Ανδρέα Ρίτζο στο Τrani της Ιταλίας³ (Εικ. 25). Η ομοιότητα του εικονογραφικού τύπου είναι προφανής και διαπιστώνεται τόσο στις στάσεις και στον τύπο του προσώπου των δύο μορφών όσο και στη σχέση και θέση των χεριών, καθώς και στη στάση των ποδιών του Βρέφους με το λυμένο σανδάλι. Ακόμη και στα χρώματα υπάρχει αντιστοιχία. Ιδιαίτερα πρέπει να τονιστεί η ομοιότητα στο βαθύ γαλάζιο χρώμα του χιτώνα του Χριστού που απαντάται σπανιότερα στη μεγάλη σειρά των εικόνων του τέλους του 15ου αιώνα, όμοιας εικονογραφίας αλλά διαφορετικού εργαστηρίου, όπως για παράδειγμα σε εικόνα του Μουσείου Κανελλοπούλου⁴, όπου η κατασκευή μοιάζει περισσότερο αδρή, χωρίς τις χρυσοκοντυλιές επάνω στο ύφασμα, και, ακόμη, σε δύο εικόνες του Βυζαντινού Μουσείου, Τ. 71 και Τ. 785. Συνηθέστερα, ωστόσο, στις όμοιας εικονογραφίας παραστάσεις, ο Χριστός φορεί λευκό χιτώνα, όπως στην εικόνα της Ελεούσας στο Νησί των Ιωαννίνων⁶, στην Παναγία στη μονή Γκουβερνέτου της Κρήτης⁷ και, λίγο αργότερα, στις εικόνες της Πάτμου και της Brescia⁸ .
Η εικόνα μας έχει εκτελεστεί με πολλή ν επιμέλεια και τεχνική γνώση, ανάλογη με εκείνη που συναντούμε στα έργα του Ανδρέα Ρίτζου. Το σχέδιο είναι άψογο, οι πινελιές, σταθερές, σχηματίζουν με καλλιγραφία τα χαρακτηριστικά των προσώπων και με ευκρίνεια τα γεωμετρικά επίπεδα στην πτυχολογία, ενώ τα χρώματα είναι ζωηρά και έχουν μια διαύγεια σμάλτου. Εντυπωσιακή είναι η ομοιότητα στο πλάσιμο της σάρκας (Εικ. 26) και με την εικόνα της Φλωρεντίας, όπου σε πρόσφατα δημοσιευμένες καλές φωτογραφίες διακρίνεται απαράλλακτη η τεχνική της διάρθρωσης των ψιμμυθιών επάνω στον προπλασμό⁹, που έχουν, ωστόσο, διαφορετική φορά. Οι εικονογραφικές και τεχνοτροπικές ομοιότητες που σημειώθηκαν με τις εικόνες του Ανδρέα Ρίτζου επιτρέπουν να θεωρήσομε την εικόνα μας έργο εργαστηρίου που είχε άμεση σχέση με το μεγάλο κρητικό ζωγράφο.

ΔΙΑΤΗΡΗΣH Μανόλης Χατζηδάκης, 1945: «Εικόνα σέ μονοκόμματο ξύλο. Διατηρείται πάρα πολύ καλά· μόνο ό χρυσός αέρας έχει υποφέρει κατά το καθάρισμα. Στο επάνω μέρος, μία φθορά έχει συμπληρωθή με κηρομάστιχο. Λεπτή προετοιμασία, κατ’ ευθείαν πάνω σέ ξύλο. Περιγράμματα και λεπτομέρειες ελαφρά χαραγμένες».
Η εικόνα είχε συντηρηθεί πριν από το 1945. Υπήρχε κόκκινο λεπτό πλαίσιο επάνω στο χρυσό κάμπο που είχε παλαιότερα επιζωγραφιστεί με κόκκινο-πορτοκαλί χρώμα. Στο χρυσό κάμπο ίχνη από παλαιότερη επιζωγράφηση με κόκκινο και γαλάζιο χρώμα. Βλ. και Παράρτημα III.

                                                                                                                                                                                                    Ν. Χατζηδάκη

ΒIΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αδημοσίευτη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Βλ. πρόχειρα Grabar, 1975. Tatic-Đurić, 1976. Thierry, 1976.
2. Βλ. σχετικά Chatzidakis, 1974, σ. 180 κ.ε.
3. Ιcone di Puglia, 1988, αρ. 44, εικ. στη σ. 80, σ. 139, με προηγούμενη βιβλιογραφία- για τον τύπο βλ. και Μπαλτογιάννη, 1994, σ. 153 και για παραδείγματα βλ. αρ. Κατ. 3, σ. 80-83.
4. Μπαλτογιάννη, 1994, αρ. 41, πίν. 69, 75, διαστ. 34×45 εκ., τέλη 15ου αιώνα.
5. Μπαλτογιάννη, 1994, αρ. 42, πίν. 86, τέλη 15ου αιώνα· αρ. 49, πίν. 85, 16ος αιώνας.
6. Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Τέχνη, 1986, αρ. 119.
7. Εικόνες Κρητικής Τέχνης, 1993, αρ. 135 (Μ. Μπορμπουδάκης).
8. Χατζηδάκης, 1977, αρ. 45, πίν. 34. Ν. Χατζηδάκη, 1993, αρ. 40, σ. 164-165· βλ. και άλλα παραδείγματα Μπαλτογιάννη, 1994, αρ. 39-49.
9. Βλ. Ν. Χατζηδάκη, 1993, αρ. 6, σ. 42-44, με προηγούμενη βιβλιογραφία. Μπαλτογιάννη, 1994, πίν. 15, εικ. 18-20.