Δείτε το βιβλίο

Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ
45,5 x 35,4 x 2,1 εκ.
Μέσα 15ου αιώνα

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 4

Η Παναγία παριστάνεται στον τύπο της αριστεροκρατούσας Οδηγήτριας. Η μητέρα και το βρέφος, μορφές γυρισμένες η μία προς την άλλη κατά τα τρία τέταρτα, βρίσκονται σε μυστική επικοινωνία. Η Παναγία γέρνει ελαφρά το κεφάλι και έχει το δεξί χέρι της σε θέση ικεσίας προς το Χριστό. Ο Χριστός στο αριστερό του χέρι κρατεί κλειστό ειλητάριο και με το δεξί λυγισμένο ευλογεί. Το μαφόριο της Παναγίας έχει χρώμα βαθύ βυσσινί· καλύπτει το κεφάλι της και σχηματίζει βαθύ τριγωνικό άνοιγμα στο στήθος, όπου φαίνεται το βαθυγάλαζο φόρεμά της με χρυσή ταινία στο λαιμό. Η διακόσμηση με χρυσό στο μαφόριο είναι περιορισμένη· από ένα αστέρι, όπως συνηθίζεται, κοσμεί τους ώμους και το μέτωπο, όπου τοποθετείται έκκεντρα ως προς τον άξονα της κεφαλής. Το μαφόριο καλύπτει με ενιαίο τρόπο το δεξιό βραχίονα, χωρίς τις αναδιπλώσεις που επιτρέπουν, στις περισσότερες περιπτώσεις¹, τη διακόσμησή του με κροσσωτή χρυσή ταινία. Του Χριστού ο χιτώνας είναι σταχτογάλαζος με διάσπαρτα μικρά διακοσμητικά στοιχεία- ζώνεται γύρω από τη μέση με κόκκινο ύφασμα με χρυσοκοντυλιές, που περνά επάνω από τους ώμους και σχηματίζει δύο κατακόρυφες ταινίες.

Το ιμάτιο, σε χρώμα ώχρας με χρυσοκοντυλιές, αφήνει ακάλυπτο το χιτώνα έως τους μηρούς και σκεπάζει μόνον τα πόδια του Χριστού όπου παρ’ όλη τη φθορά διακρίνονται ίχνη από τα διασταυρωνόμενα πέλματα.
Το πρόσωπο της Παναγίας είναι καλογραμμένο, με λεπτά τοξωτά φρύδια, μακριά κοντυλένια μύτη, στόμα μικρό με λεπτά χείλη. Με σταθερό σχέδιο γράφονται και τα κομψά περιγράμματα στα μακριά δάχτυλα. Ανάλογη λεπτότητα συναντούμε και στην απόδοση του προσώπου του μικρού Χριστού, που διαφέρει από το συνηθισμένο εικονογραφικό τύπο του βρέφους με τα στρογγυλεμένα χαρακτηριστικά. Έχει υπερυψωμένο μέτωπο, ελάχιστα φουσκωμένα μάγουλα και μικρό πηγούνι. Ίχνη από επιγραφές αριστερά, επάνω στον κατεστραμμένο χρυσό κάμπο.
Ο εικονογραφικός τύπος της εικόνας, ως προς τη θέση της Παναγίας και του Βρέφους, ανήκει στην κατηγορία της Παναγίας στις περίφημες εικόνες της «Περιβλέπτου» και της «Ψυχοσώστριας» στην Αχρίδα· διαδίδεται ευρύτατα σε κρητικές εικόνες από το 15ο αιώνα και εξής, με εξέχοντα παραδείγματα την εικόνα των μέσων του 15ου αιώνα της Κέρκυρας και τις εικόνες του Ανδρέα Ρίτζου². Ωστόσο, ως προς την ενδυμασία του Χριστού, με το ιμάτιο που αφήνει ακάλυπτο το χιτώνα και τυλίγεται χαμηλά γύρω από τη μέση, διαφέρει και εντάσσεται σε μιαν άλλη κατηγορία εικόνων, γνωστή από μερικά λαμπρά παλαιολόγεια δείγματα, όπως η Ελεούσα της μονής Χιλανδαρίου (α’ τέταρτο 14ου αιώνα)³ (Εικ. 22) και η «Περίβλεπτος» στη Μόσχα (β’ μισό 14ου αι.)⁴, εικόνες που αναπαράγουν τον τύπο κάποιας θαυματουργής εικόνας στην Κωνσταντινούπολη⁵. Στην κατηγορία αυτή ανήκει άλλη μία εικόνα της Παναγίας στην Πινακοθήκη Τretiakov (β’ μισό 14ου αι.)⁶ (Εικ. 23), όπου όμως η Παναγία ακουμπά το αριστερό της χέρι στο πόδι του Χριστού. Το ίδιο πρότυπο ερμηνεύεται με διαφορετικό τρόπο και με μικρές αποκλίσεις σε δύο ενδιαφέρουσες αμφιπρόσωπες εικόνες στη Ρόδο (μέσα του 14ου αι.) και στην Κω (14ος-15ος αι.)⁷· διαφέρει όχι μόνον η θέση του δεξιού χεριού της Παναγίας, που ακουμπά το πόδι του Χριστού, αλλά και το αριστερό χέρι του Χριστού, που στις εικόνες αυτές είναι πεσμένο προς τα κάτω. Ανάλογες αποκλίσεις από το πρότυπο της εικόνας μας έχει και η λαμπρή εικόνα της Παναγίας «Αληθινής» στην Πάτρα (του τέλους του Μου αι.)⁸, όπου το δεξί χέρι της Παναγίας περνά κάτω από τα πόδια του Χριστού, που κρατεί το ειλητάριο με το χέρι λυγισμένο, όπως και στην εικόνα του Χιλανδαρίου. Σταθερό, κοινό και με την εικόνα μας, εικονογραφικό στοιχείο στις τρεις παραπάνω εικόνες είναι ο τρόπος που διατάσσεται το ιμάτιο του Χριστού γύρω από τη μέση, αφήνοντας το επάνω μέρος του σώματος με το χιτώνα ακάλυπτο.
Συγκρίνοντας την εικόνα μας με τις παραπάνω παραστάσεις της Βρεφοκρατούσας, διαπιστώνομε ότι έχει μεγαλύτερο αριθμό κοινών στοιχείων με τον εικονογραφικό τύπο της εικόνας του Χιλανδαρίου. Κοινά είναι όχι μόνον η στάση και η σχέση των δύο μορφών, καθώς είναι γυρισμένες η μία προς την άλλη, ο τύπος της ενδυμασίας του Χριστού με το ιμάτιο πεσμένο κάτω από την κοιλιά, γύρω από τη μέση, αλλά και η θέση του δεξιού χεριού της Παναγίας σε δέηση, καθώς και ο τρόπος που ο Χριστός κρατεί το ειλητάριο με το αριστερό του χέρι λυγισμένο.
Η Μ. Αχειμάστου-Ποταμιάνου, με αφορμή τις εικόνες της Ρόδου και της Κω, διαπίστωσε ότι ο ίδιος εικονογραφικός τύπος χρησιμοποιείται σε εικόνα του Μουσείου Correr στη Βενετία, που αποδίδεται σε ζωγράφο βενετοβυζαντινό του 15ου αιώνα⁹, ενώ η X. Μπαλτογιάννη προσθέτοντας και άλλα δείγματα υποθέτει ότι η Ρόδος την εποχή της ιπποτοκρατίας είναι το κέντρο για τη διάδοση του τύπου¹⁰. Ο εικονογραφικός τύπος της εικόνας μας απαντάται και σε έργα κρητικών ζωγράφων του 16ου αιώνα. Μια εικόνα της Οδηγήτριας, που εξετέθη σε πλειστηριασμό στο Λονδίνο¹¹, υποδηλώνει τη χρήση του τύπου με ελάχιστες διαφοροποιήσεις: το χέρι της Παναγίας ακουμπά στο γόνατο του Χριστού και ο Χριστός κρατεί διαφορετικά το ειλητάριο, όπως στην εικόνα της Ρόδου, δύο άγγελοι σεβίζοντες προβάλλουν επάνω, όπως στην Παναγία «Αληθινή», ενώ τα χρυσά κρόσσια στο μαφόριο της Παναγίας οφείλονται στην επεξεργασία του προτύπου από καλό κρητικό ζωγράφο του 16ου αιώνα. Σε ανάλογο κρητικό πρότυπο πρέπει να αποδοθεί και η Οδηγήτρια στην πίσω όψη της εικόνας με τη Σταύρωση του 16ου αιώνα στο Βυζαντινό Μουσείο (αρ. Τ. 157)¹². Ίδιο πρότυπο ακολουθεί και ο ζωγράφος της Παναγίας με την επωνυμία «Η Παμμακάριστος», που χρονολογείται στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα, στην πίσω όψη της αμφιπρόσωπης εικόνας της Οδηγήτριας, του 14ου αιώνα, στη Βέροια¹³. Το πρότυπο της παράστασης αυτής, που ακολουθεί, όπως και η εικόνα μας, εκείνο του Χιλανδαρίου, ερμηνεύεται με το ιδίωμα της τέχνης της βόρειας Ελλάδας.
Τέλος, ο ίδιος τύπος χρησιμοποιείται και σε μιαν ενδιαφέρουσα εικόνα από την Κύπρο, έργο εξαιρετικού ζωγράφου των αρχών του 16ου αιώνα, με φανερές επιδράσεις από τη δυτική τέχνη κυρίως στη μαλακή απόδοση της σάρκας καθώς και της πτυχολογίας¹⁴. Στην παράσταση αυτή το δεξί χέρι της Παναγίας συγκρατεί το σώμα του Χριστού, καθώς περνάει κάτω από τα πόδια του, όπως στην Παναγία «Αληθινή» της Πάτρας¹⁵, αλλά απόκλιση διαπιστώνεται στο ειλητάριο του Χριστού που είναι ανοιχτό.
Η τεχνοτροπία της εικόνας μας έχει πολλά στοιχεία που αναγνωρίζονται στην κρητική ζωγραφική του 15ου αιώνα. Τα καλογραμμένα χαρακτηριστικά των προσώπων, και ιδιαίτερα τα μακριά δάχτυλα των χεριών της Παναγίας, θυμίζουν τις εικόνες του Ανδρέα Ρίτζου στη Φλωρεντία και στην Πάρμα¹⁶. Με τις παλαιότερες παραδόσεις συνδέουν την εικόνα μας η λιτή πτυχολογία του μαφορίου της Παναγίας και, ακόμη, η έλλειψη της κροσσωτής διακοσμητικής ταινίας¹⁷. Ωστόσο, η μορφολογία του μαφορίου και των ενδυμάτων του Χριστού με τις ευθύγραμμες πτυχώσεις ανήκει στους τρόπους της κρητικής ζωγραφικής του 15ου αιώνα, αλλά χωρίς την αυστηρή γεωμετρική ανάπτυξη που αποκτά στα έργα του Ανδρέα Ρίτζου και των μεταγενέστερων ζωγράφων. Το πλάσιμο της σάρκας με τόνους θερμούς, με πυκνές καλοδουλεμένες πινελιές με θερμότερο καστανοκόκκινο χρώμα στις παρειές, φανερώνει συνάφεια με την παλαιολόγεια παράδοση, όπως τη συναντούμε σε εικόνες του πρώτου μισού του αιώνα, του ζωγράφου Αγγέλου, αλλά και άλλες που βρίσκονται στην Κρήτη¹⁸. Τα λεπτογραμμένα χαρακτηριστικά της Παναγίας και του Βρέφους δείχνουν ωστόσο μιαν ανεπαίσθητη απομάκρυνση από τα πρότυπα αυτά, καθώς και από τις εικόνες της Βρεφοκρατούσας που αποδίδονται στα εργαστήριά τους. Όλα τα παραπάνω στοιχεία, που προσδίδουν στην εικόνα την υφή της τοιχογραφίας, οδηγούν σε μια χρονολόγηση στα μέσα περισσότερο παρά στο τέλος του 15ου αιώνα και σε ένα εργαστήριο εξαιρετικού ζωγράφου, που σχετίζεται εξίσου με την παλαιολόγεια παράδοση και με τη ζωγραφική των Κρητικών. Γνωρίζομε, άλλωστε, ότι στην Κρήτη, από τις αρχές και στη διάρκεια του πρώτου μισού του 15ου αιώνα, αναπτύσσεται σε υψηλό βαθμό, παράλληλα με τη ζωγραφική των εικόνων, η τέχνη της τοιχογραφίας· η παλαιολόγεια παράδοση έχει αφομοιωθεί δημιουργικά από ζωγράφους που διακοσμούν εκκλησίες, όπως μαρτυρούν τα σύνολα στο Σκλαβεροχώρι, στην Παναγία στα Καπετανιανά (1401), στο Βαλσαμόνερο αλλά και στην Έμπαρο (1436/7) και στην Απάνω Σύμη Βιάννου, του Μανουήλ Φωκά (1453)¹⁹. Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο εντάσσεται εύκολα η τέχνη του ζωγράφου της εικόνας μας, που υιοθέτησε το κωνσταντινουπολίτικο πρότυπο.

                                       Ν. Χατζηδάκη

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ Μανόλης Χατζηδάκης, 1945: «H εικόνα είναι ζωγραφισμένη σε ξύλο με λεπτή προετοιμασία, πάνω σε λινό ύφασμα. Περιγράμματα και λεπτομέρειες, εγχάρακτα. Γενικά, διατηρείται καλά, αλλά σέ ωρισμένα σημεία έχει κάπως φθαρή. Το ξύλο ήταν ματισμένο δεξιά. Την εικόνα πλαισιώνει μιά μεταγενέστερη κόκκινη ταινία, αδέξια ζωγραφισμένη.»

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  Αδημοσίευτη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Βλ. για παράδειγμα αρ. Κατ. 2.
2. Βλ. σχετικά με τον τύπο καθώς και συγκεντρωμένα παραδείγματα, Βοκοτόπουλος, 1990, αρ. 6, σ. 13-14, εικ. 6· βλ. και αρ. Κατ. 4.
3. Chilandar, 1978, εικ. 71.
4. Μουσείο Zagorsk, Βizantij, 1991, αρ. 556, σ. 232-233, με βιβλιογραφία.
5. Βλ. σχετικά άρθρο της Ο. Babić, Quelques observations concernant l’ icone de la Vierge Kosinitsa, στον υπό έκδοσιν τόμο στη μνήμη της Ντ. Μουρίκη, όπως μνημονεύεται από την Μπαλτογιάννη, 1994, σ. 324, σημ. 13.
6. Βizantij, 1991, αρ. 78a, έγχρ. πίν. στις σ. 245-246.
7. Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Τέχνη, 1986, αρ. 82, 89, σ. 79, 88 (Μ. Αχειμάστου-Ποταμιάνου).
8. Αχειμάστου-Ποταμιάνου, 1995, σ. 471 κ.ε., εικ. 1.
9. Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Τέχνη, 1986, σ. 88.
10. Μπαλτογιάννη, 1994, σ. 233 κ.ε., 236-237, αρ. 66-67, πίν. 128-132.
11. Sotheby’s, 1987, αρ. 297.
12. Σωτηρίου, 1931, σ. 78, εικ. 34. Η Μπαλτογιάννη αποδίδει την εικόνα στο εργαστήριο του Φράγκου Κατελάνου (Μπαλτογιάννη, 1991, σ. 23 και 1994, σ. 30-31, εικ. 16), όπου το δεξί χέρι της Παναγίας έχει όμοια με την εικόνα μας θέση δέησης.
13. Αρχαιολογικό Μουσείο αρ. 117. Βυζαντινή Τέχνη – Τέχνη Ευρωπαϊκή, 1964, αρ. 221. Παπαζώτος, 1980, σ. 167 κ.ε. Παπαζώτος, 1995, εικ. 132.
14. Από την Παναγία την Καθολική, βλ. Sophocleous, 1994, αρ. 45, σ. 99, έγχρ. φωτ. στις σ. 177- 179.
15. Βλ. παραπάνω, σημ. 8.
16. Βλ. Ν. Χατζηδάκη, 1993, σ. 42-46, αρ. 6, 7, με προηγούμενη βιβλιογραφία.
17. Βλ. Εικόνες Κρητικής Τέχνης, 1993, αρ. 149, 156.
18. Βλ. καλές φωτογραφίες, Εικόνες Κρητικής Τέχνης, 1993, αρ. 139, 142.
19. Βλ. σχετικά Chatzidakis, 1969-70, σ. 335-337. Borboudakis, Gallas, 1983, εικ. 75, 77, 78, 130-139, 289, 364-367, 429-432. Μπορμπουδάκης, 1988, σ. 231 κ.ε. και Μπορμπουδάκης, 1992, σ. 375- 399.