Δείτε το βιβλίο

Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΓΛΥΚΟΦΙΛΟΥΣΑ
20,4 x 14,9 x 1,8 εκ.
Β’ μισό 15ου αιώνα

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 3

Η Παναγία, έως τη μέση, γυρισμένη κατά τα τρία τέταρτα προς τα αριστερά, κρατεί το Χριστό στην αγκαλιά της με τα δυο της χέρια· με το αριστερό στηρίζει την πλάτη του, ενώ το δεξί της περνάει κάτω από τα πόδια του. Ο Χριστός αγκαλιάζει τη μητέρα του και ακουμπά το μάγουλό του στο πρόσωπό της· το δεξί του περνά πίσω από το λαιμό της, όπου διαγράφονται οι άκρες από τα μικρά του δάχτυλα, ενώ το αριστερό του απλώνεται στον ώμο της. Επιγραφές επάνω αριστερά και δεξιά με κόκκινα γράμματα: ΜΗΡ ΘΥ, ΙC XC. Το μαφόριο της Παναγίας, βαθύ βυσσινί με γεωμετρικές πτυχώσεις στην επιφάνεια που καλύπτει τον κορμό της, στο τμήμα που πέφτει ανάμεσα στους δύο βραχίονες έχει περισσότερο μαλακή απόδοση, σχηματίζοντας βαθιά καμπύλη κατά τη δυτική συνήθεια. Ο κεφαλόδεσμος είναι βαθυγάλαζος με ανοιχτότερες αποχρώσεις στις ακμές των πτυχών. Στην ίδια παράδοση ανήκει και η διακόσμηση του μαφορίου στην παρυφή, με πλατιά ταινία που κοσμείται με πυκνά και περίτεχνα ψευδοκουφικά. Ο Χριστός φορεί σκούρο γαλάζιο χιτώνα (οξειδωμένο, σχεδόν μαύρο), ενώ κόκκινη ζώνη γύρω από τη μέση του περνάει επάνω από τους ώμους και σχηματίζει δύο κατακόρυφες ταινίες- το ιμάτιό του αφήνει ακάλυπτο το χιτώνα, πέφτει χαμηλά γύρω από τη μέση και σκεπάζει τα πόδια του. Τα πόδια του Χριστού προβάλλουν επάνω από το δεξιό βραχίονα της Παναγίας- με πέλμα γυμνό τό δεξί αναδιπλώνεται κάτω από το αριστερό του πόδι, καθώς το σανδάλι, με χρυσές λεπτότατες ταινίες, έχει λυθεί και κρέμεται σε απόσταση κάτω από το χέρι της. Ο βαθυγάλαζος χιτώνας, η κόκκινη ζώνη και το ιμάτιό του στο χρώμα της ώχρας, με πλούσια πτυχολογία και μικρές αναδιπλώσεις, στολίζονται με πυκνές χρυσοκοντυλιές.
Τα πρόσωπα πλάθονται με ομοιόμορφο μαλακό τρόπο σε θερμούς καστανούς τόνους, σχηματίζοντας σχεδόν λείες επιφάνειες, όπως στις ιταλοκρητικές εικόνες. Η περιπάθεια των εκφράσεων, οι στρογγυλεμένοι όγκοι στα μάγουλα και ιδιαίτερα το πλατύ και στρογγυλό πηγούνι φανερώνουν, ωστόσο, συγγένεια με παλαιότερα, παλαιολόγεια πρότυπα, όπως η ιταλίζουσα Βρεφοκρατούσα στο Μουσείο Μπενάκη¹. Οι φωτοστέφανοι, με μικρή διάμετρο, έχουν απλούστατη, λεπτοδουλεμένη, στικτή διακόσμηση, ενώ ολόκληρη η επιφάνεια του χρυσού κάμπου κοσμείται από ελισσόμενο βλαστό με πλατιά φύλλα. Ο τρόπος της διακόσμηση ς στους φωτοστεφάνους και στο χρυσό κάμπο εντάσσει την εικόνα μας στα πρώιμα δείγματα της ιταλοκρητικής ζωγραφικής. Τους ελισσόμενους βλαστούς του κάμπου συνηθέστερα συναντούμε στους φωτοστεφάνους εικόνων αυτής της ομάδας, ενώ στο χρυσό κάμπο είναι σπανιότεροι. Βλαστούς στον κάμπο, με αρκετά απλή εκτέλεση, συναντούμε σε λιγοστά δείγματα του δεύτερου μισού του 15ου αιώνα, όπως σε εικόνα ιδιωτικής συλλογής στην Αθήνα². Σε άλλες εικόνες του τέλους του 15ου αιώνα η εγχάρακτη διακόσμηση του κάμπου διαγράφει απλούστερα γεωμετρικά σχήματα, όπως σε εικόνα τύπου Μadre della Consolazione στο Ιστορικό Μουσείο της Μόσχας³, όπου σχηματίζει ακτινωτή διακόσμηση, και σε εικόνα (Τ. 224) του Βυζαντινού Μουσείου, όπου σχηματίζει ρομβοειδές κόσμημα⁴. Στην τελευταία εικόνα μπορούμε να διαπιστώσομε ανάλογο μικρό μέγεθος και ανάλογη απλή στικτή διακόσμηση στους φωτοστεφάνους των δύο μορφών, όπως τη συναντούμε και σε άλλη εικόνα ιδιωτικής συλλογής στην Αθήνα⁵, του 15ου αιώνα. Ο ελεύθερος τρόπος εκτέλεσης αυτής της διακόσμησης στους φωτοστεφάνους και στον κάμπο της εικόνας μας μπορεί να διαπιστωθεί σε αρκετές από τις πρώιμες ιταλοβυζαντινές ή ιταλοκρητικές εικόνες, όπως η Παναγία στο Μουσείο Μπενάκη⁶, καθώς και εκείνες που μόλις σημειώσαμε σε ιδιωτική συλλογή της Αθήνας⁷, στο Βυζαντινό Μουσείο (αρ. Τ. 224)⁸ και σε εικόνα της Συλλογής Οικονομοπούλου⁹. Στην εικόνα της Γλυκοφιλούσας επαναλαμβάνεται καθιερωμένος στην εικονογραφία των κρητικών εικόνων τύπος, που συνδυάζει στοιχεία που παραπέμπουν στην εικονογραφία του Πάθους, όπως εμφανίζεται στις πλέον διαδεδομένες Παναγίες του Πάθους¹⁰ και της Καρδιώτισσας¹¹. Τρεις όμοιου τύπου εικόνες εντοπίζονται στη Νάξο¹², στη Συλλογή Lichacev¹³ και σε συλλογή στην Αμβέρσα¹⁴. Αναπαράγουν και οι τρεις πανομοιότυπα κοινό εικονογραφικό τύπο, με όμοια στάση και σχέση των δύο μορφών και, ακόμη, με όμοιο βαθυγάλαζο χιτώνα του Χριστού. Τεχνοτροπικά, ωστόσο, οι εικόνες διαφέρουν μεταξύ τους ως προς το βαθμό σύνδεσής τους με τη βυζαντινή παράδοση και ως προς την προσαρμογή των δυτικών στοιχείων.
Η εικόνα μας, χωρίς να μπορεί να ενταχθεί σε συγκεκριμένο εργαστήριο, συγγενεύει περισσότερο με τη Γλυκοφιλούσα της Συλλογής Lichacev¹⁵, κυρίως γιατί αναμειγνύει σε μεγάλο βαθμό τις δύο παραδόσεις. Οι δύο εικόνες συνδυάζουν τη βυζαντινού χαρακτήρα γεωμετρική πτυχολογία στα υφάσματα με την καλοδουλεμένη ψευδοκουφική διακόσμηση με χρυσό στην ταινία της παρυφής, χαρακτηριστικό γνώρισμα των ιταλοκρητικών εικόνων. Πρόσθετη ομοιότητα μπορεί να διαπιστωθεί στη δυτικού τύπου επεξεργασία της σάρκας, με πολύ πιο μαλακό πλάσιμο, ωστόσο, στην εικόνα μας, καθώς και στην πονεμένη έκφραση των προσώπων με τα λίγο υπερυψωμένα φρύδια της Παναγίας και τα μάτια με την πλατιά ίριδα, που κοιτάζουν προς τα πάνω.
Ανάλογο συνδυασμό αντιθετικών παραδόσεων διαπιστώνομε συγκρίνοντας την εικόνα μας με την Παναγία των Χιόνων στην καθολική εκκλησία της Νάξου¹⁶, όπου η επεξεργασία της σάρκας στα πρόσωπα γίνεται με μαλακή μετάβαση των τόνων, όπως και στην εικόνα μας, ενώ τα χαρακτηριστικά εντάσσονται στην παλαιολόγεια παράδοση. Κοινά στοιχεία στις δύο αυτές εικόνες είναι, εκτός από το μαλακό πλάσιμο της σάρκας, η περιπάθεια στην έκφραση, καθώς και η απόσταση του δείκτη από τα άλλα δάχτυλα στο αριστερό χέρι της Παναγίας.
Παραλλαγή του τύπου αποτελούν οι εικόνες όπου ο Χριστός, σε όμοια θέση, έχει το δεξί του χέρι πεσμένο προς τα κάτω κρατώντας ανοιχτό ειλητάριο με την επιγραφή: Πνεύμα Κυρίου…, όπως σε δύο εικόνες στη Συλλογή Lichacev¹⁷. Η καθεμία από αυτές τις εικόνες ανήκει σε διαφορετική περίοδο του 15ου αιώνα και φανερώνει, σε διαφορετικό βαθμό, ιταλικές τεχνοτροπικές επιδράσεις. Με την εικόνα μας έχουν ένα πρόσθετο κοινό γνώρισμα, το βαθύ γαλάζιο χρώμα του χιτώνα του Χριστού. Μπορεί να διαπιστώσει κανείς ότι το χρώμα αυτό χρησιμοποιείται ευρύτατα σε εικόνες με ιταλικές επιδράσεις18, ενώ στις παραδοσιακές Βρεφοκρατούσες το συναντούμε σπανιότερα19.
Συνοψίζοντας, στην εικόνα μας ακολουθείται ένας καθιερωμένος στην κρητική ζωγραφική του 15ου αιώνα εικονογραφικός τύπος, που απαντάται και σε πολύ πρώιμα έργα, όπως η Παναγία των Χιόνων της Νάξου. Η τεχνοτροπία της συνδέεται με τα πρώιμα αυτά έργα, καθώς και με άλλα που έχουν πιο έντονες επιδράσεις από την ιταλική ζωγραφική, όπως μας είναι γνωστή σε μια σειρά ιταλοκρητικών εικόνων. Ύστερα από τα παραπάνω, η εικόνα μας μπορεί να αποδοθεί σε κρητικό εργαστήριο του β’ μισού του 15ου αιώνα που, ενώ γνωρίζει τους ιταλικούς τρόπους ζωγραφικής, δεν έχει απομακρυνθεί από την παλαιολόγεια παράδοση.

N. Xατζηδάκη

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ εικόνα διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση, με φθορές του ξύλου στο πλαίσιο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αδημοσίευτη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Μπαλτογιάννη, 1994, αρ. 20, σ. 86, πίν. 39-40. Θησαυροί της Ορθοδοξίας, 1993, αρ. 43, σ.222 (Μ. Βασιλάκη).
2. Μπαλτογιάννη, 1994, αρ. 58, πίν. 110.
3. Εικόνες Κρητικής Τέχνης, 1993, αρ. 41 (I. Κyzlasova).
4. Μπαλτογιάννη, 1994, αρ. 35, πίν. 65.
5. Μπαλτογιάννη, 1994, αρ. 66, πίν. 128.
6. Μπαλτογιάννη, 1994, πίν. 39.
7. Μπαλτογιάννη, 1994, αρ. 66, πίν. 128.
8. Μπαλτογιάννη, 1994, αρ. 35, πίν. 65.
9. Μπαλτογιάννη, 1994, αρ. 45, πίν. 80.
10. Βλ. πρόχειρα την εικόνα αρ. Κατ. 2, όπου και βιβλιογραφία.
11. Για τη στάση του Χριστού που φαίνεται από τη ράχη, καθώς και για την κόκκινη ζώνη, ενδυματολογικό στοιχείο της εικονογραφίας του Αναπεσόντος, βλ. σχετικά Ν. Χατζηδάκη, 1983, αρ. 1, σ. 17.
12. Στην καθολική εκκλησία της Παναγίας των Χιόνων (15ος αι.), βλ. Μπαλτογιάννη, 1994, αρ. 32, σ. 136-137, πίν. 60.
13. Ιταλοκρητική εικόνα (β’ μισό 15ου αι.), όπου η αναφορά του εικονογραφικού τύπου στο Πάθος επιβεβαιώνεται από την παρουσία δύο μικρών αγγέλων με τα σύμβολα του Πάθους, Lichacev, 1906, σ. 131, εικ. 8.
14. Golden Light, 1988, αρ. 59, σ. 88-89. Μετά το Βυζάντιο, 1996, αρ. 9.
15. Μπαλτογιάννη, 1994, εικ. 8.
16. Βλ. σημ. 12.
17. Βλ. και άλλα παραδείγματα, Lichacev, 1906, σ. 132, 136-137, εικ. 10, 11.
18. Για παραδείγματα βλ. Ν. Χατζηδάκη, 1993, εικ. αρ. 22, 23, 24, 25, 29, 30, 31, 37. Μπαλτογιάννη, 1994, εικ. αρ. 68-73 και 75-83, πίν. 137-147 και 148-174.
19. Βλ. παραδείγματα στην εικόνα αρ. Κατ. 2, σ. 74-76.