Δείτε το βιβλίο

ΑΙΝΟΙ (Ψαλμ. 148, 1-14).

Σχέδιο. Μολύβι, σινική.
Ελληνικές και σλαβονικές επιγραφές
61 x 59,5 εκ.
Τέλη 18ου αι. – Αρχές 19ου αι.
Χειροποίητο χαρτί

Το σχέδιο, σε καλή κατάσταση διατήρησης, συνθέτουν τρία ανισομεγέθη φύλλα χειροποίητου χαρτιού επιμελώς ραμμένα μεταξύ τους. Tο έργο έχει διαδοχικά επικολληθεί σε κανσόν και σε χαρτόνι.

Η σύνθεση, σε κατακόρυφη διάταξη, αποδίδει εικαστικά τη δοξολογία όλων των δημιουργημάτων προς το Θεό (Ψαλμός 148:1-14)¹. Κυκλική δόξα με επιγραφή ο Χριστός εν θρόν[ω] υποδηλώνει τη Θεοφάνεια, παράσταση ημιτελή στο σχέδιο, καθώς δεν απεικονίζεται ο Χριστός. Τη δόξα περιβάλλουν τα σύμβολα των Ευαγγελιστών και τα εννέα αγγελικά τάγματα σε μετάλλια. Το Χριστό υμνούν οι ουρανοί (επάλληλα τόξα), τα ουράνια σώματα (ήλιος και σελήνη), «το ύδωρ το υπεράνω των ουρανών» και εκατέρωθεν της δόξας άγγελοι με επικεφαλής τη Θεοτόκο και τον άγιο Ιωάννη Πρόδρομο. Ακολουθούν σε κατακόρυφη συμμετρική διάταξη οι ομάδες των Αποστόλων και των Ιεραρχών, των οσίων και των νέων, των βασιλέων και «πάντων των λαών της γης» απέναντι από τους πρεσβυτέρους. Στο μεσαίο χώρο της σύνθεσης, κάτω από τη Θεοφάνεια, απεικονίζονται τα φυσικά φαινόμενα (χάλαζα, χιών, κρύσταλλος), το «πνεύμα καταιγίδος» ως κεφαλές αγγέλων με φτερά (putti) και η φωτιά. Τέλος, βουνά με καρποφόρα δένδρα, ζώα και πτηνά, υδάτινο άνοιγμα που αποδίδει την άβυσσο και δράκοντες ολοκληρώνουν τη δοξολογία του φυτικού και ζωικού βασιλείου προς το Δημιουργό.

Οι Αίνοι (Ψαλμ. 148-150), θέμα λόγιο και με σύνθετο δοξαστικό και εσχατολογικό περιεχόμενο εμπνευσμένο από τους Ψαλμούς του Δαβίδ, κατά τη βυζαντινή περίοδο κοσμεί κυρίως Ψαλτήρια². Στη μνημειακή τέχνη εμφανίζεται το 14ο αιώνα³, ενώ από το 16ο αιώνα και εξής εμπλουτίζεται με νέα στοιχεία, και καθώς καθιερώνεται στο εικονογραφικό πρόγραμμα του νάρθηκα γνωρίζει ευρεία διάδοση στον ελλαδικό, αλλά και στον ευρύτερο βαλκανικό χώρο και τη Ρωσία μέχρι και το 19ο αιώνα⁴.

Στο σχέδιό μας απεικονίζεται μόνον ο Ψαλμός 148, 1-14. Η συνολική εικονογραφική διατύπωση του θέματος παραπέμπει σε ανάλογες ρωσικές εικόνες, με παλαιότερη αυτήν του Νovgorod (β΄ μισό 15^ου αι.)⁵, καθώς και στην τοιχογραφία με το ίδιο θέμα στη Μονή Χιλανδαρίου (τράπεζα, 1621/22)⁶. Η απεικόνιση των φυσικών φαινομένων και η προσωποποίηση των ανέμων απουσιάζουν από τα ρωσικά παραδείγματα, απεικονίζονται όμως στο Χιλανδάρι και κατά κανόνα σε ελλαδικά μνημεία μέχρι και το 19ο αιώνα⁷.

Ο άγνωστος δημιουργός του σχεδίου παρακολουθεί με λιτότητα και εκλεκτική διάθεση παλαιότερα πρότυπα που απαντούν κυρίως σε ρωσικά έργα και σε αγιορείτικες τοιχογραφίες (15ος -17ος αι.). Εξάλλου, οι διπλές ελληνικές και σλαβονικές επιγραφές υποδηλώνουν μετακινούμενο ζωγράφο, εξοικειωμένο με το χώρο και την τέχνη των ορθοδόξων πληθυσμών του ελλαδικού και του ευρύτερου χώρου των Βαλκανίων και της Ρωσίας. Παρά τον αρχαϊκό χαρακτήρα της σύνθεσης, η απουσία φανταστικών όντων, όπως και στην παράσταση της Μονής Ξηροποτάμου (1783)⁸, καθώς και η απλοϊκή απεικόνιση του ήλιου, που θυμίζει την αντίστοιχη απεικόνιση στους Αγίους Αναργύρους Μεταξοχωρίου Αγιάς (18ος αι.)⁹, οδηγούν σε οψιμότερη χρονολόγηση του σχεδίου, πιθανόν στα τέλη του 18ου ή στις αρχές 19ου αιώνα.

M. Nάνου