ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΕΦΙΠΠΟΣ
Πρώτο μισό 18ου αιώνα
31,2 x 24,7 x 1,7 εκ.
ΞΥΛΟ, ΑΥΓΟΤΕΜΠΕΡΑ

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 68

Ο άγιος Δημήτριος, πολιούχος της Θεσσαλονίκης, παριστάνεται έφιππος σε καστανέρυθρο καμαρωτό άτι που με ήρεμο βηματισμό κατευθύνεται προς τα δεξιά¹. Προς την ίδια κατεύθυνση στρέφει ο νεαρός άγιος τον κορμό και την κεφαλή την οποία περιβάλλει φωτοστέφανος που ορίζεται στον μονόχρωμο κάμπο της εικόνας με διπλή κόκκινη γραμμή. Με το δεξί χέρι υψωμένο κρατεί δόρυ και με το αριστερό τα χαλινάρια του αλόγου. Φορεί κοντό πορτοκαλέρυθρο χειριδωτό χιτώνα, ολόχρυσο φολιδωτό θώρακα με βαθυκάστανο δερμάτινο τελείωμα και προστατευτικά επιμήκη ελάσματα που καλύπτουν τους μηρούς και τους ώμους· ομοιόχρωμη ταινία περιβάλλει το στήθος. Τον αριστερό του ώμο καλύπτει σκούρος κυανοπράσινος μανδύας που ανεμίζει ελεύθερα πίσω. Ο άγιος πατάει στέρεα σε υπόλευκους λεπτοδουλεμένους αναβολείς, με τον αριστερό να διακρίνεται πίσω από το σώμα του αλόγου, σε μια προσπάθεια ρεαλιστικότερης απεικόνισης του καβαλάρη πολεμιστή· τα πόδια καλύπτονται από σταρόχρωμες δρομίδες και πορτοκαλέρυθρες περικνημίδες με υπόλευκο υφασμάτινο τελείωμα στην παρυφή. Την λιτή χρυσοκόσμητη υποσκευή φαιδρύνουν σχηματοποιημένα φυλλοειδή μοτίβα. Το τοπίο αποδίδεται συμβατικά με ομαλές κυματοειδείς πλαγιές σε λαδοκάστανους τόνους και λιγοστά σχηματοποιημένα χόρτα· δεξιά ορθώνονται βαθμιδωτά λιθόκτιστα τείχη με τοξωτή πύλη, συμβολική υπόμνηση της Θεσσαλονίκης. Στην πάνω δεξιά γωνία της εικόνας, στον ανοιχτόχρωμο λαδοκάστανο κάμπο διακρίνονται ίχνη νεφελών σε τεταρτοκύκλιο υποδεικνύοντας τη θέση από την οποία θα πρόβαλε πιθανόν το χέρι του Θεού ή ο ίδιος ημίτομος και ευλογών τον νεαρό «Δημήτριον τον πανένδοξον αθλητή και μάρτυρα της αληθείας» και της Θεσσαλονίκης «θερμότατο» προστάτη². Στην πάνω αριστερή γωνία διακρίνονται σε δύο σειρές ίχνη από τα κόκκινα κεφαλαία γράμματα της αγιωνυμικής επιγραφής: [Ο ΑΓΙΟΣ] ΔΗΜ[ΗΤΡΙΟΣ]. Τις παρυφές της εικόνας περιτρέχει στενή πορτοκαλέρυθρη ταινία, κατεστραμμένη σε σημεία. Δυσδιάκριτο κατά το μεγαλύτερο μέρος είναι το κάτω μέρος της παράστασης, λόγω εκτεταμένων φθορών της ζωγραφικής³.

Ο εικονογραφικός τύπος του έφιππου αγίου Δημητρίου με στρατιωτική εξάρτυση, εμφανίζεται τον 10ο-11ο αιώνα⁴. Παράσταση με θριαμβικό χαρακτήρα και τυπολογική αναφορά στον ηρωικό Θράκα ιππέα της ύστερης αρχαιότητας, γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση στην μνημειακή τέχνη, τις φορητές εικόνες και τη μικροτεχνία κατά τους παλαιολόγειους και μεταβυζαντινούς χρόνους⁵. Δύο κύριοι εικονογραφικοί τύποι διαμορφώνονται, σύμφωνα με τους οποίους ο έφιππος νεαρός οπλίτης εικονίζεται άλλοτε σε στάση επίσημη μετωπική σε άλογο με ήρεμο βηματισμό και άλλοτε σε άλογο με ζωηρό καλπασμό τη στιγμή που λογχίζει με ορμή τον ηγεμόνα Ιωαννίτζη (Καλογιάννη ή Σκυλογιάννη), εικαστική αναφορά στη θαυματουργική διάσωση της Θεσσαλονίκης από την πολιορκία των Βουλγάρων το 1207⁶. Το δεύτερο εικονογραφικό σχήμα, κοινό για τους δύο δημοφιλέστερους στρατιωτικούς αγίους Δημήτριο και Γεώργιο δρακοντοκτόνο, γνωρίζει ευρύτερη διάδοση και καθιερώνεται από νωρίς τόσο στη ρεαλιστική ζωγραφική της Μακεδονίας⁷όσο και στην κρητική ζωγραφική, με εξέχον υπόδειγμα την ενυπόγραφη εικόνα του Κρητικού ζωγράφου και πρωτοψάλτη Αγγέλου Ακοτάντου με τον έφιππο άγιο Γεώργιο δρακοντοκτόνο στο Μουσείο Μπενάκη (α΄ μισό 15oυ αι.)⁸. Ωστόσο, η εικόνα της Συλλογής Βελιμέζη ακολουθεί παραλλαγή του πρώτου εικονιστικού σχήματος στην οποία ο άγιος Δημήτριος εικονίζεται με στροφή τριών τετάρτων πάνω σε καμαρωτό άλογο που παριστάνεται στο πλάι και βαδίζει ήρεμα με ανασηκωμένο το ένα μόνο πόδι. Το εικονιστικό σχήμα, κοινό και σε άλλους στρατιωτικούς έφιππους αγίους, απαντά ήδη σε σταυροφορικές εικόνες που μαρτυρούν τη γόνιμη ώσμωση βυζαντινών και δυτικών καλλιτεχνικών επιρροών, όπως είναι η εικόνα του αγίου Γεωργίου στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου (μέσα 13ου αι.)⁹ και δύο ακόμη στη Μονή Σινά, μία με τους αγίους Σέργιο και Βάκχο (π. 1280) και η άλλη με τους αγίους Γεώργιο και Θεόδωρο (π. 1260)¹⁰.  Στα χρόνια που ακολουθούν ο εικονογραφικός τύπος του έφιππου στρατιωτικού αγίου σε «παρέλαση» απαντά σποραδικά, με ενδεικτικό παράδειγμα το εξαίρετο εικονίδιο από στεατίτη του έφιππου Δημητρίου στη Μόσχα (14ος αι.)¹¹. Όπως έχει επισημανθεί, ο ήρεμος βηματισμός του αλόγου έχει την αναφορά του στα περίφημα χάλκινα άλογα στον ναό του Αγίου Μάρκου στη Βενετία, η αγέρωχη στάση των οποίων ενέπνευσε την τέχνη της ιταλικής Αναγέννησης με απήχηση και στην κρητική ζωγραφική, μνημειακή και εικόνων, όπου ο επίσημος τύπος του έφιππου στρατιωτικού αγίου «σε παρέλαση» αποκρυσταλλώνεται τον 15ο αιώνα¹². Στις παλαιότερες κρητικές εικόνες συγκαταλέγονται ο έφιππος άγιος Γεώργιος στο Μουσείο του Λούβρου (α΄ μισό 15ου αι.)¹³ και στο Μουσείο Μπενάκη (μέσα 15ου αι.)¹⁴, οι έφιπποι άγιοι, Μηνάς στο Μουσείο Recklinghausen (β΄ μισό 15ου αι.), Θεόδωρος στη Μονή Σινά (β΄ μισό 15ου αι.)¹⁵, Δημήτριος στο Μουσείο της Αντιβουνιώτισσας στην Κέρκυρα (π. 1500 ή π. 1600)¹⁶ και στο Μουσείο των Σκοπίων (16ος αι.)¹⁷, Ευστάθιος στην Πάτμο (1610-1630)¹⁸. Ωστόσο, στα προαναφερθέντα έργα οι έφιπποι άγιοι εικονίζονται κατά κανόνα με στραμμένο τον κορμό και την κεφαλή μετωπικά, με εξαίρεση την εικόνα του Λούβρου, όπου ο άγιος Γεώργιος στρέφει ελαφρώς την κεφαλή αριστερά, προς την πορεία του αλόγου. Στην εικόνα που μελετούμε ο καβαλάρης Δημήτριος παριστάνεται σε φυσικότερη στάση, στρέφοντας κεφαλή και σώμα κατά τα τρία τέταρτα προς τα δεξιά, κατεύθυνση προς την οποία βαδίζει και το άλογο. Σε ανάλογη στάση αποδίδονται οι έφιπποι στρατιωτικοί άγιοι σε περιορισμένη σειρά κρητικών εικόνων, όπως ο άγιος Μαρτίνος στο Mουσείο Petit Palais στο Παρίσι (τέλη 15ου αι.)¹⁹ και οι άγιοι Ευστάθιος (1620-1640) και Θεόδωρος (1630-1650) στην Πάτμο²⁰. Παρομοίως εικονίζεται και ο άγιος Δημήτριος σε τρεις εικόνες, μία στη Συλλογή Τσακύρογλου με κρητικές καλλιτεχνικές επιρροές (β΄ μισό 15ου αι. ή 17ος αι.)²¹, η άλλη μακεδονικού εργαστηρίου στη Συλλογή Οικονομοπούλου (τέλη 16ου-αρχές 17ου αι.) με τον άγιο να στρέφει εδώ την κεφαλή αριστερά και το βλέμμα προς τον θεατή²², και η τρίτη στο τέμπλο του ναού του Αγίου Δημητρίου Κούτσουνου στη Χώρα της Κύθνου (17ος αι.) με την υπογραφή του Κρητός ιερέα και ζωγράφου Εμμανουήλ Σκορδίλη²³. Μάλιστα, με τις δύο πρώτες εικόνες στις Συλλογές Τσακύρογλου και Οικονομοπούλου ο έφιππος άγιος Δημήτριος της εικόνας που εξετάζουμε ταυτίζεται όχι μόνον στο καθαυτό θέμα αλλά και σε λεπτομέρειες, όπως είναι η ελαφρά κάμψη των ποδιών και το κοντό σχετικά δόρυ, ενώ οι ομοιότητες -ιδίως με την ομόθεμη στη Συλλογή Οικονομοπούλου- εντοπίζονται επιπλέον στην απλούστερη διακόσμηση του μετάλλινου θώρακα, στο όμοιο σχήμα της σέλας του αλόγου, στην απουσία ασπίδας και ξίφους από τον οπλισμό του αγίου, στο ορεινό τοπίο που αποδίδεται με μαλακές κυματοειδείς πλαγιές και λιγοστή βλάστηση, όπως ακριβώς και στην εικόνα μας.

Η ουσιαστική, όμως, διαφορά της εικόνας που μελετούμε από το σύνολο των ομόθεμων προαναφερθέντων έργων βρίσκεται στη δυναμική κίνηση με την οποία ο νεαρός οπλίτης και υπερασπιστής της Θεσσαλονίκης υψώνει το δόρυ στο ανασηκωμένο δεξί χέρι, όπως ανάλογα σε παραστάσεις που λογχίζει τον Βούλγαρο ηγεμόνα έφιππος σε άλογο που καλπάζει. Αντίθετα, στα παραδείγματα της ομάδας στην οποία ανήκει και η εικόνα μας ο άγιος συγκρατεί διαγώνια μπροστά στο στήθος το δόρυ. Πρόκειται, επομένως, για συνδυασμό εικονογραφικών στοιχείων που ο άγνωστος ζωγράφος της εικόνας μας αντλεί από τους δύο κύριους εικονογραφικούς τύπους έφιππων στρατιωτικών αγίων, ανάλογα με την κίνηση του αλόγου και τη δράση του καβαλάρη. Εικονογραφικά προηγούμενα, με παράλληλη χρήση επιμέρους στοιχείων από τους δύο κύριους εικονογραφικούς τύπους των έφιππων στρατιωτικών αγίων, δεν είναι άγνωστα σε μεταβυζαντινά έργα· ενδεικτικά αναφέρουμε τον άγιο Δημήτριο έφιππο σε άλογο με ήρεμο βηματισμό καθώς λογχίζει τον Ιωαννίτζη στο έκτυπο μεταλλικό ανάγλυφο της Μονής Διονυσίου (15ος αι.)²⁴ και τον άγιο Γεώργιο καβαλάρη σε άλογο που πορεύεται με ανασηκωμένο το ένα πόδι καθώς λογχίζει τον δράκοντα σε εικόνα ιδιωτικής συλλογής στο Λονδίνο (1441)²⁵. Στα όψιμα μεταβυζαντινά χρόνια, μια ενδιαφέρουσα παραλλαγή του τύπου που συνδυάζει αντίστοιχα με της εικόνας μας στοιχεία, εμφανίζει η βιογραφική εικόνα του αγίου Δημητρίου στη συλλογή Μ. Καλλιγά (1672), έργο του Ρεθύμνιου Εμμανουήλ Τζάνε, με τον νεαρό έφιππο οπλίτη σε «παρέλαση» μπροστά από την τειχισμένη πόλη της Θεσσαλονίκης, με τη διαφορά ότι με το ανασηκωμένο δεξί χέρι στηρίζει το δόρυ στον ώμο του²⁶. Αυτούσιος ο εικονογραφικός συνδυασμός της εικόνας που εξετάζουμε απαντά σποραδικά σε παραστάσεις έφιππων στρατιωτικών αγίων ήδη από τα παλαιολόγεια χρόνια, όπως στη ρωσική εικόνα των αγίων Boris και Gleb στο Μουσείο του Novgorod (π. 1377)²⁷. Στα μεταβυζαντινά χρόνια, ο Μιχαήλ Δαμασκηνός στην εικόνα των έφιππων αγίων Γεωργίου, Δημητρίου και Θεοδώρων (1587) εικονίζει τον καβαλλάρη Δημήτριο στον εικονογραφικό τύπο που μελετούμε²⁸. Τον ίδιο τύπο επαναλαμβάνει και ο ζωγράφος Δημήτριος Λιβάς στη δίζωνη εικόνα με παράσταση έφιππου αγίου Δημητρίου (1674) στο Μουσείο Κανελλοπούλου²⁹. Ανάλογες παραστάσεις έφιππων αγίων, όπως η εικόνα του αγίου Προκοπίου (18ος αι.) στο Εκκλησιαστικό Μουσείο της Μυτιλήνης³⁰ και των αγίων Σεργίου και Βάκχου (1813) στην ομώνυμη μονή στη Συρία³¹, επιβεβαιώνουν την επιβίωση του τύπου στους όψιμους μεταβυζαντινούς χρόνους. Από την εικονογραφική διερεύνηση που προηγήθηκε συνάγεται ότι ο άγνωστος ζωγράφος της εικόνας μας γνωρίζει και υιοθετεί επιμέρους στοιχεία από την παραδεδομένη εικονογραφία του δημοφιλούς καβαλάρη αγίου, τα οποία συνταιριάζει και ενσωματώνει επιλεκτικά στο έργο του.

Καλλιτεχνικά, η παράσταση διακρίνεται από ευρυθμία, αρμονικές αναλογίες ιππέα και ίππου, φροντίδα για ορθή προοπτική απόδοση του θέματος, ανιχνεύσιμη τόσο στη στάση του καβαλάρη αγίου όσο και στη χαρακτηριστική απεικόνιση του δεύτερου αναβολέα της ιπποσκευής στην πίσω πλευρά του αλόγου. Τη λιτότητα της σκηνής ενισχύουν η απουσία περίτεχνων χρυσογραφιών στην πανοπλία και την ιπποσκευή, η συμβατική απόδοση του φυσικού τοπίου, τα υποτυπώδη λιθόκτιστα τείχη της Θεσσαλονίκης. Η ίδια λιτότητα χαρακτηρίζει και τα απλοϊκά εκφραστικά μέσα του ζωγράφου· το χρυσό περιορίζεται στον θώρακα του αγίου Δημητρίου με τον μονότονο σχεδιασμό των μεταλλικών φολίδων και στην ιπποσκευή, ενώ η πενιχρή και γαιώδης χρωματική κλίμακα διακρίνεται για τους αρμονικούς συνδυασμούς· το καστανέρυθρο του αλόγου, το λαδοκάστανο του τοπίου και το ανοιχτότερο λαδοπράσινο του φόντου κυριαρχούν, ενώ το λιγοστό πορτοκαλέρυθρο στον χιτώνα, στο περίγραμμα του φωτοστεφάνου και στην αγιωνυμική επιγραφή, φωτίζει την παράσταση. Επιπλέον, τα διακριτικά περιγράμματα, ο ανοιχτόχρωμος σε θερμό καστανό προπλασμός, τα απαλά λαματίσματα και οι ελάχιστες φωτεινές υπόλευκες ψιμυθιές που ζωογονούν τη σάρκα, προσγράφονται στις καλλιτεχνικές αρετές της εικόνας.

Έργο με εικονογραφικό και καλλιτεχνικό ενδιαφέρον, ο έφιππος άγιος Δημήτριος στη Συλλογή Βελιμέζη διακρίνεται για τον συντηρητικό του χαρακτήρα και την υιοθέτηση σπανιότερου προτύπου με μακρινές καταβολές στην υστεροβυζαντινή τέχνη της Ανατολικής Μεσογείου και την πρώιμη κρητική ζωγραφική. Η ισόρροπη σύνθεση, οι σχεδιαστικές αρετές, τα γήινα χρώματα, η συγκρατημένη και επίσημη στάση του νεαρού Δημητρίου καθιστούν την παράσταση ένα καλό δείγμα επιβίωσης παλαιών προτύπων σε μεταγενέστερα έργα. Ειδικότερα, η εικονογραφική συνάφεια που παρουσιάζει με την ομόθεμη εικόνα στη Συλλογή Δ. Οικονομοπούλου (τέλη 16ου-αρχές 17ου αι.) σε συνδυασμό με τα απλοϊκότερα εδώ τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά, οδηγούν σε τεχνίτη ικανό και συνάμα εκλεκτικό στη διαχείριση των προτύπων του, ιδιαίτερα λιτό στα εκφραστικά του μέσα, ο οποίος πιθανόν ζει και εργάζεται στον βορειοδυτικό ελλαδικό χώρο στο πρώτο μισό του 18ου αιώνα, περίοδο στην οποία μπορεί να χρονολογηθεί και η εικόνα της Συλλογής.

Μαρία Νάνου
ΜΑ Ιστορικός Βυζαντινής Τέχνης, Θεολόγος

Εκθέσεις:
Synaxis 2010, σ. 41-42, εικ. 65.

1. Synaxis 2010, 41-42, εικ. 65.

2. Πασχαλίδης 2005, 21-22.

3. Η εικόνα, ζωγραφισμένη σε ενιαίο ξύλο, διατηρείται σε μέτρια κατάσταση. Εκτεταμένες απολεπίσεις παρατηρούνται κυρίως περιμετρικά της παράστασης, μικρότερης έκτασης στο κέντρο. Μερική απώλεια της ζωγραφικής στο κάτω μέρος της εικόνας οφείλεται πιθανότατα σε φωτιά. Προγενέστερη δράση ξυλοφάγων εντόμων έχει συντελέσει στην αποσάθρωση του ξύλινου φορέα.

4. Siomkos 2005, 89-90, εικ. 32, με σειρά πρώιμων παραδειγμάτων.

5. Για την εικονογραφία της παράστασης, βλ. κυρίως, Θεοτοκά 1955, 482-488. Walter 2003, 76-93. Παζαράς 2005, 43-45, με προγενέστερη βιβλιογραφία. Για τη διάδοσή της στα όψιμα μεταβυζαντινά χρόνια μέσω και των ανθιβόλων, βλ. Κατσελάκη, Νάνου 2009, αριθ. 16 (Μ. Νάνου).

6. Ανάλογο τυπολογικό διαχωρισμό εμφανίζει και η εικονογραφία του έφιππου αγίου Γεωργίου,  βλ. Χατζηδάκη 1989, 15-16. N. Chatzidakis 1994, 62.

7. Βλ. για παράδειγμα την εικόνα του αγίου Γεωργίου στο Βυζαντινό Μουσείο της Καστοριάς (τέλη 15^ου αι.), Τσιγαρίδας 2018, αριθ. 96, εικ. 201.

8. Vassilaki 2009, 137-152, 153-167. Βασιλάκη 2010, αριθ. 37 (Π. Μπενάτου).

9. From Byzantium to El Greco 1987, αριθ. 9 (R. Cormack).

10. Faith and Power 2004, αριθ. 230 (J. Folda) και αριθ. 231 (J. Folda), αντιστοίχως. Βλ. επίσης, Χατζηδάκη 1989, 15. N. Chatzidakis 1994, 62, όπου και άλλα παραδείγματα.

11. Ν. Chatzidakis 1994, πίν. 31.5. Παπαμαστοράκης 1999, εικ. 6.

12. Χατζηδάκη 1989, 20-22. N. Chatzidakis 1994, 62-65.

13. Αποδίδεται στον Άγγελο Ακοτάντο ή στον κύκλο του εργαστηρίου του, βλ. N. Chatzidakis 2014, 58-69, εικ. 1. Αντίθετα τη χρονολόγηση της εικόνας στα τέλη του 16ου- αρχές 17ου αιώνα προτείνει ο N. Milovanovic, βλ. Milovanovic 2022, 27, εικ. 8.

14. Χατζηδάκη 1989, 9-23. N. Chatzidakis 1994, 61-65, πίν. VI-VII, πίν. 30.2-32.11.

15. N. Chatzidakis 2014, εικ. 9 και εικ. 13.

16. Χατζηδάκη 1989, εικ. 2. Βοκοτόπουλος 1990, αριθ. 69, εικ. 49. N. Chatzidakis 1994, εικ. 9. N. Chatzidakis 2014, εικ. 10.

17. Popovska-Korobar 2004, αριθ. 37. Ν. Chatzidakis 2014, εικ. 11.

18. Χατζηδάκης 1977, αριθ. 170, πίν. 158.

19. Χατζηδάκης 1977, 145, πίν. 205.γ. Χατζηδάκη 1989, 16-17, εικ. 7, με αναφορά σε αντίστοιχα έργα της ιταλικής Αναγέννησης, όπως ο άγιος Μαρτίνος καβαλάρης του P. Veneziano σε πολύπτυχο του San Giacomo στη Bologna και οι έφιπποι στρατιώτες σε σχέδια του Pisanello (στο ίδιο, 20, εικ. 8, 9). Πρβλ. Ν. Chatzidakis 1994, 62, πίν. 32.10 (άγιος Μαρτίνος, Petit-Palais), πίν. 32.8 (άγιος Μαρτίνος, P. Veneziano), πίν. 23.11 (έφιπποι στρατιώτες, Pisanello). N. Chatzidakis 2014, 65, εικ. 8 (άγιος Μαρτίνος, Petit-Palais).

20. Χατζηδάκης 1977, αριθ. 143, πίν. 183 και αριθ. 147, πίν. 187, αντιστοίχως.

21. Καρακατσάνη 1980, αριθ. 10. Για την πιθανή χρονολόγηση της εικόνας στον 17ο αιώνα βλ. Χατζηδάκη 1989, 23, σημ. 18.

22. Μπαλτογιάννη 1985, αριθ. 65, πίν. 141.

23. Ρηγόπουλος 2006, αριθ. 14, εικ. 210.

24. Βαφειάδης 2005, εικ. 18.

25. Χατζηδάκη 1989, 16 με παραδείγματα. Πρβλ. Vassilaki 2009, εικ. 8.8.

26. Μπούρα 1994, 364-365, εικ. 2. Mε διαφοροποιήσεις εντοπίζεται o εικονογραφικός τύπος σε δύο διάτρητα ανθίβολα του Μουσείου Μπενάκη (Φακ. Α. Ξυγγόπουλου), βλ. στο ίδιο, εικ. 5 και εικ. 6, αντιστοίχως. Πρβλ. Βασιλάκη 2015, αριθ. 302, 303, εικ. 303.1. Παρόμοιο τύπο ακολουθούν δύο ακόμη εικόνες, του αγίου Θεοδώρου στο Μουσείο του Λούβρου (17ος αι.) (Milovanovic 2022, 28, εικ. 13) και του αγίου Δημητρίου στη συλλογή Γ. Τσακύρογλου (18ος αι.) (Καρακατσάνη 1980, αριθ. 339).

27. Faith and Power 2004, αριθ. 155 (J. Komarova).

28. Ξυγγόπουλος 1951, αριθ. 2, πίν. 2.,

29. Σκαμπαβίας, Χατζηδάκη 2007, αριθ. 214 (Α. Μισαηλίδου).

30. Vakirtzis 1989, αριθ. 50.

31. Χατζηδάκης, Δρακοπούλου 1997, 302-303, εικ. 202, 204.