ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΕΦΙΠΠΟΣ

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 68

Πρώτο μισό 18ου αιώνα
31,2 x 24,7 x 1,7 εκ.
ΞΥΛΟ, ΑΥΓΟΤΕΜΠΕΡΑ

Ο άγιος Δημήτριος, πολιούχος της Θεσσαλονίκης, εικονίζεται έφιππος σε καστανέρυθρο καμαρωτό άτι που με ήρεμο βηματισμό κατευθύνεται προς τα δεξιά[1]. Το σώμα και η κεφαλή του νεαρού πολεμιστή είναι στραμμένα κατά τρία τέταρτα προς την ίδια κατεύθυνση. Ο άγιος φέρει φωτοστέφανο που ορίζεται στον μονόχρωμο κάμπο της εικόνας με διπλή κόκκινη γραμμή, η εξωτερική παχύτερη. Με το αριστερό χέρι υψωμένο κρατεί δόρυ και με το δεξιό τα χαλινάρια του αλόγου. Φορεί κοντό πορτοκαλέρυθρο χειριδωτό χιτώνα, ολόχρυσο φολιδωτό θώρακα με βαθυκάστανο δερμάτινο τελείωμα και προστατευτικά επιμήκη ελάσματα που καλύπτουν τους μηρούς και τους ώμους· ομοιόχρωμη ταινία περιβάλλει το στήθος. Τον αριστερό του ώμο καλύπτει σκούρος κυανοπράσινος μανδύας που ανεμίζει ελεύθερα πίσω. Ο άγιος πατάει στέρεα σε υπόλευκους λεπτοδουλεμένους αναβολείς, με τον αριστερό να διακρίνεται πίσω από το σώμα του αλόγου, σε μια προσπάθεια ρεαλιστικότερης απεικόνισης του καβαλάρη νεαρού πολεμιστή· τα πόδια καλύπτονται από σταρόχρωμες δρομίδες και πορτοκαλέρυθρες περικνημίδες με υπόλευκο υφασμάτινο τελείωμα στην παρυφή. Την λιτή χρυσοκόσμητη υποσκευή φαιδρύνουν σχηματοποιημένα φυλλοειδή μοτίβα. Το τοπίο αποδίδεται συμβατικά με ομαλές κυματοειδείς πλαγιές σε λαδοκάστανους τόνους και λιγοστά σχηματοποιημένα χόρτα· δεξιά ορθώνονται βαθμιδωτά λιθόκτιστα τείχη με τοξωτή πύλη, υπόμνηση της Θεσσαλονίκης. Στην πάνω δεξιά γωνία της εικόνας, στον ανοιχτόχρωμο λαδοκάστανο κάμπο διακρίνονται ίχνη νεφελών σε τεταρτοκύκλιο υποδεικνύοντας τη θέση από την οποία θα πρόβαλε πιθανόν το χέρι του Θεού ή ο ίδιος ημίτομος και ευλογών τον νεαρό οπλίτη «Δημήτριον τον πανένδοξον αθλητή και μάρτυρα της αληθείας» και της Θεσσαλονίκης «θερμότατο» προστάτη[2]. Στην πάνω αριστερή γωνία διακρίνονται σε δύο σειρές ίχνη από τα κόκκινα κεφαλαία γράμματα της αγιωνυμικής επιγραφής: [Ο ΑΓΙΟΣ] ΔΗΜ[ΗΤΡΙΟΣ]. Τις παρυφές της εικόνας περιτρέχει στενή πορτοκαλέρυθρη ταινία, κατεστραμμένη σε σημεία. Δυσδιάκριτο κατά το μεγαλύτερο μέρος είναι το κάτω μέρος της παράστασης, λόγω εκτεταμένων φθορών της ζωγραφικής επιφάνειας[3].

Ο εικονογραφικός τύπος του έφιππου αγίου Δημητρίου με στρατιωτική εξάρτυση, εμφανίζεται τον 10ο-11ο αιώνα[4]. Παράσταση με θριαμβικό χαρακτήρα και καταβολές στον ηρωικό Θράκα ιππέα της ύστερης αρχαιότητας, γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση στην μνημειακή τέχνη, τις φορητές εικόνες και τη μικροτεχνία κατά τους παλαιολόγειους και μεταβυζαντινούς χρόνους[5], διαμορφώνοντας δύο κύριες παραλλαγές στις οποίες ο νεαρός οπλίτης εικονίζεται έφιππος άλλοτε σε άλογο με ήρεμο βηματισμό και στάση επίσημη και άλλοτε σε άλογο με ζωηρό καλπασμό καθώς λογχίζει με ορμή τον ηγεμόνα Ιωαννίτζη ή Καλογιάννη, εικαστική αναφορά στη θαυματουργική διάσωση της Θεσσαλονίκης από την πολιορκία των Βουλγάρων το 1207[6]. Το δεύτερο εικονογραφικό σχήμα, κοινό για τους δύο δημοφιλέστερους στρατιωτικούς αγίους Δημήτριο και Γεώργιο δρακοντοκτόνο, γνωρίζει ευρύτερη διάδοση και πολλές διαφοροποιήσεις στις στάσεις καβαλάρη και αλόγου, στον οπλισμό του αγίου, στα παραπληρωματικά στοιχεία της παράστασης, ενώ καθιερώνεται τόσο στη ρεαλιστική ζωγραφική της Μακεδονίας, με ωραίο δείγμα την εικόνα του αγίου Γεωργίου στο Βυζαντινό Μουσείο της Καστοριάς (τέλη 15^ου αι.)[7] όσο και στην κρητική ζωγραφική από τον 15^ο αιώνα και μετά, με εξέχον υπόδειγμα της δημοφιλούς παράστασης την ενυπόγραφη εικόνα του ονομαστού Κρητικού ζωγράφου και πρωτοψάλτη στον Χάνδακα Αγγέλου Ακοτάντου με τον έφιππο άγιο Γεώργιο δρακοντοκτόνο στο Μουσείο Μπενάκη (α΄ μισό 15^ου αι.)[8].

Ωστόσο, η εικόνα της Συλλογής Βελιμέζη ακολουθεί τη σπανιότερη παραλλαγή με τον άγιο Δημήτριο καβαλάρη σε καμαρωτό άλογο που εικονίζεται στο πλάι και βαδίζει ήρεμα με ανασηκωμένο μόνο το ένα μπροστινό πόδι. Το γενικό εικονιστικό σχήμα, κοινό και σε άλλους στρατιωτικούς έφιππους αγίους, γνωρίζει περιορισμένη διάδοση σε σταυροφορικές εικόνες που μαρτυρούν τη γόνιμη ώσμωση βυζαντινών και δυτικών καλλιτεχνικών επιρροών, όπως είναι η εικόνα του αγίου Γεωργίου στο Βρετανικό Μουσείο του Λονδίνου (μέσα 13^ου αι.)[9] και δύο ακόμη στη Μονή Σινά, μία με τους αγίους Σέργιο και Βάκχο (π. 1280) και η άλλη με τους αγίους Γεώργιο και Θεόδωρο (π. 1260)[10].  Στα χρόνια που ακολουθούν ο εικονογραφικός τύπος του έφιππου στρατιωτικού αγίου σε «παρέλαση» απαντά σποραδικά, με ενδεικτικό παράδειγμα το εξαίρετο εικονίδιο από στεατίτη του έφιππου Δημητρίου στη Μόσχα (Κρεμλίνο, 14^ος αι.)[11]. Όπως έχει επισημανθεί, ο ήρεμος βηματισμός του αλόγου έχει την αναφορά του στα περίφημα χάλκινα άλογα στον ναό του Αγίου Μάρκου στη Βενετία, η αγέρωχη στάση των οποίων ενέπνευσε την τέχνη της ιταλικής Αναγέννησης με απήχηση και στην κρητική ζωγραφική, μνημειακή και εικόνων, όπου ο επίσημος τύπος του έφιππου στρατιωτικού αγίου «σε παρέλαση» αποκρυσταλλώνεται κατά τον 15^ο αιώνα[12]. Στα παλαιότερα δείγματα της παράστασης στις κρητικές εικόνες συγκαταλέγονται ο έφιππος άγιος Γεώργιος στο Μουσείο του Λούβρου, που αποδίδεται στον Κρητικό ζωγράφο Άγγελο Ακοτάντο ή στον κύκλο του εργαστηρίου του (α΄ μισό 15^ου αι.)[13], η ομόθεμη παράσταση στο Μουσείο Μπενάκη (μέσα 15^ου αι.)[14], οι εικόνες των έφιππων αγίων Μηνά στο Μουσείο Recklinghausen (β΄ μισό 15^ου αι.) και Θεοδώρου στη Μονή Σινά (β΄ μισό 15^ου αι.)[15], η εικόνα του έφιππου αγίου Δημητρίου στο Μουσείο της Αντιβουνιώτισσας στην Κέρκυρα (π. 1500 ή π. 1600)[16] και η όμοιά της στο Μουσείο των Σκοπίων (16^ος αι.)[17], καθώς και μία ακόμη εικόνα με κεντρικό θέμα τον άγιο Ευστάθιο καβαλάρη με σκηνές βίου στην Πάτμο (1610-1630)[18]. Στην ομάδα των παραπάνω έργων εντάσσεται και η εικόνα του έφιππου αγίου Δημητρίου της Συλλογής, αποκλίνοντας ωστόσο σε χαρακτηριστικά σημεία από την καθιερωμένη κρητική εικονογραφία. Σε όλα τα προαναφερθέντα έργα, πάγια και πανομοιότυπη είναι η στάση του καβαλάρη αγίου, ο οποίος κάθεται στη σέλα γυρίζοντας το σώμα και την κεφαλή μετωπικά. Αντίθετα, στην εικόνα της Συλλογής ο καβαλάρης Δημήτριος παριστάνεται σε φυσικότερη στάση, στρέφοντας κεφαλή και σώμα κατά τα τρία τέταρτα προς τα δεξιά, κατεύθυνση προς την οποία βαδίζει και το άλογο. Παρομοίως εικονίζονται οι έφιπποι στρατιωτικοί άγιοι σε ευάριθμη σειρά κρητικών εικόνων, όπως ο άγιος Μαρτίνος στο Mουσείο Petit Palais στο Παρίσι (τέλη 15^ου αι.)[19] και οι άγιοι Ευστάθιος (1620-1640) και Θεόδωρος (1630-1650) στην Πάτμο[20]. Ανάλογα, εικονίζεται και ο άγιος Δημήτριος σε δύο εικόνες, μία στη Συλλογή Τσακύρογλου, κρητικών καλλιτεχνικών επιρροών (β΄ μισό 15^ου αι. ή 17^ος αι.)[21] και η άλλη στη Συλλογή Οικονομοπούλου (τέλη 16^ου-αρχές 17^ου αι.), με τη διαφορά ότι εδώ ο άγιος στρέφει την κεφαλή αριστερά και το βλέμμα προς τον θεατή, ενώ και καλλιτεχνικά συνδέεται με μακεδονικό εργαστήριο[22]. Με τις δύο τελευταίες εικόνες ο έφιππος άγιος Δημήτριος της Συλλογής ταυτίζεται όχι μόνον στο καθαυτό θέμα αλλά και σε λεπτομέρειες, όπως είναι η ελαφρά κάμψη των ποδιών του και το κοντό σχετικά δόρυ, ενώ οι ομοιότητες -ιδίως με την ομόθεμη στη Συλλογή Οικονομοπούλου- παραμένουν πολλές και στέρεες, και εντοπίζονται στην απλούστερη διακόσμηση του μετάλλινου θώρακα του αγίου, στο όμοιο σχήμα της σέλας του αλόγου, στην απουσία ασπίδας και ξίφους από τον οπλισμό του αγίου, στο ορεινό τοπίο που αποδίδεται με μαλακές κυματοειδείς πλαγιές και λιγοστή βλάστηση, όπως ακριβώς και στην εικόνα μας.

Η ουσιαστική, όμως, διαφορά της εικόνας που μελετούμε από το σύνολο των ομόθεμων προαναφερθέντων έργων βρίσκεται στη δυναμική κίνηση με την οποία ο νεαρός οπλίτης και υπερασπιστής της Θεσσαλονίκης υψώνει το δόρυ στο ανασηκωμένο δεξί χέρι, όπως ανάλογα σε παραστάσεις που λογχίζει τον Βούλγαρο ηγεμόνα έφιππος σε άλογο που καλπάζει. Αντίθετα, στα παραδείγματα της ομάδας στην οποία ανήκει και η εικόνα μας ο άγιος συγκρατεί διαγώνια μπροστά στο στήθος το δόρυ. Πρόκειται, επομένως, για συνδυασμό εικονογραφικών στοιχείων που ο άγνωστος ζωγράφος της εικόνας μας αντλεί από τους δύο κύριους εικονογραφικούς τύπους των έφιππων στρατιωτικών αγίων, ανάλογα με την κίνηση του αλόγου και τη δράση του καβαλάρη αγίου. Αυτούσιος ο εικονογραφικός συνδυασμός της εικόνας μας απαντά μόνον σποραδικά σε παραστάσεις έφιππων στρατιωτικών αγίων από τα παλαιολόγεια χρόνια, όπως στη ρωσική εικόνα των αγίων Boris και Gleb στο Μουσείο του Novgorod (π. 1377)[23]. Παρόμοια εικονογραφικά προηγούμενα, με παράλληλη χρήση επιμέρους στοιχείων από τους δύο κύριους εικονογραφικούς τύπους των έφιππων στρατιωτικών αγίων, δεν είναι άγνωστα και σε μεταβυζαντινά έργα· ενδεικτικά αναφέρουμε τον άγιο Δημήτριο που έφιππος σε άλογο με ήρεμο βηματισμό λογχίζει τον Ιωαννίτζη στο έκτυπο μεταλλικό ανάγλυφο της Μονής Διονυσίου (15^ος αι.)[24] και τον άγιο Γεώργιο καβαλάρη σε άλογο που πορεύεται ήσυχα με ανασηκωμένο το ένα πόδι και συνάμα λογχίζει τον δράκοντα, σε εικόνα ιδιωτικής συλλογής στο Λονδίνο (1441)[25]. Στα όψιμα μεταβυζαντινά χρόνια, μια ενδιαφέρουσα παραλλαγή του τύπου που συνδυάζει αντίστοιχα με την εικόνα μας στοιχεία, εμφανίζει η βιογραφική εικόνα του αγίου Δημητρίου στη συλλογή Μ. Καλλιγά (1672), έργο του Ρεθύμνιου Εμμανουήλ Τζάνε, με τον νεαρό έφιππο οπλίτη σε «παρέλαση» μπροστά από την τειχισμένη πόλη της Θεσσαλονίκης, όπου με ανασηκωμένο το δεξί χέρι στηρίζει το δόρυ στον ώμο του[26]. Από την εικονογραφική διερεύνηση που προηγήθηκε συνάγεται ότι ο άγνωστος ζωγράφος της εικόνας μας γνωρίζει και επιλεκτικά υιοθετεί στοιχεία από την παραδεδομένη εικονογραφία του δημοφιλούς καβαλάρη αγίου, τα οποία ενσωματώνει με συντηρητισμό αλλά αρμονικά στο έργο του, παραλλάσσοντας δημιουργικά τα πρότυπά του.

Καλλιτεχνικά, η παράσταση διακρίνεται από ευρυθμία, αρμονικές αναλογίες ιππέα και ίππου, φροντίδα για ορθή προοπτική απόδοση του θέματος, ανιχνεύσιμη τόσο στη στάση του καβαλάρη αγίου όσο και στη χαρακτηριστική απεικόνιση του δεύτερου αναβολέα της ιπποσκευής στην πίσω πλευρά του αλόγου. Τη λιτότητα της σκηνής ενισχύουν η απουσία περίτεχνων χρυσογραφιών στην πανοπλία και την ιπποσκευή, η συμβατική απόδοση του φυσικού τοπίου, τα υποτυπώδη λιθόκτιστα τείχη της Θεσσαλονίκης. Η ίδια λιτότητα χαρακτηρίζει και τα απλοϊκά εκφραστικά μέσα του ζωγράφου· το χρυσό περιορίζεται στον θώρακα του αγίου Δημητρίου με τον μονότονο σχεδιασμό των μεταλλικών φολίδων και στην ιπποσκευή, αναδεικνύοντας ωστόσο σοφά τη μορφή του απεικονιζόμενου αγίου. Παρομοίως, η πενιχρή και γαιώδης χρωματική κλίμακα διακρίνεται για τους αρμονικούς συνδυασμούς· το καστανέρυθρο του αλόγου, το λαδοκάστανο του τοπίου και το ανοιχτότερο λαδοπράσινο του φόντου κυριαρχούν, ενώ το λιγοστό πορτοκαλέρυθρο στον χιτώνα, στο περίγραμμα του φωτοστεφάνου και στην αγιωνυμική επιγραφή, φωτίζει την παράσταση. Επιπλέον, τα διακριτικά περιγράμματα, ο ανοιχτόχρωμος σε θερμό καστανό προπλασμός, τα απαλά λαμματίσματα και οι ελάχιστες φωτεινές υπόλευκες ψιμυθιές που αναζωογονούν τη σάρκα, προσγράφονται στις καλλιτεχνικές αρετές της εικόνας.

Έργο ταπεινό, με εικονογραφικό και καλλιτεχνικό ενδιαφέρον και εξαιρετικά δημοφιλές, ο έφιππος άγιος Δημήτριος στη Συλλογή Βελιμέζη διακρίνεται για τον συντηρητικό του χαρακτήρα και την υιοθέτηση σπανιότερου προτύπου με καταβολές στην πρώιμη κρητική ζωγραφική. Η ισόρροπη σύνθεση, οι σχεδιαστικές αρετές, τα γήινα χρώματα, η συγκρατημένη και επίσημη στάση του νεαρού Δημητρίου, υπερασπιστή της πίστης και της πόλης του, της Θεσσαλονίκης, καθιστούν την παράσταση ένα καλό δείγμα επιβίωσης παλαιών προτύπων σε μεταγενέστερα έργα. Η εικονογραφική συνάφεια της εικόνας με την ομόθεμη στη Συλλογή Δ. Οικονομοπούλου (τέλη 16^ου-αρχές 17^ου αι.) σε συνδυασμό με τα απλοϊκότερα εδώ τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά, οδηγούν σε ικανό ζωγράφο και συνάμα εκλεκτικό στη διαχείριση των προτύπων του, ιδιαίτερα λιτό και στα εκφραστικά του μέσα, ο οποίος πιθανόν ζει και εργάζεται στον βορειοδυτικό ελλαδικό χώρο, ίσως στον ευρύτερο χώρο της Ηπείρου και σε άμεση γειτνίαση με την Επτάνησο, στο πρώτο μισό του 18^ου αιώνα, περίοδο στην οποία μπορεί να χρονολογηθεί και η εικόνα της Συλλογής.

Μαρία Νάνου

ΜΑ Ιστορικός Βυζαντινής Τέχνης, Θεολόγος

Εκθέσεις:
Synaxis 2010, σ. 41-42, εικ. 65.

[1] Synaxis 2010, 41-42, εικ. 65.

[2] Πασχαλίδης 2005, 21-22.

[3] Η εικόνα είναι ζωγραφισμένη σε ενιαίο ξύλο. Η κατάσταση διατήρησης είναι μέτρια. Εκτεταμένες απολεπίσεις παρατηρούνται κυρίως περιμετρικά της παράστασης, μικρότερης έκτασης στο κέντρο. Μερική απώλεια της ζωγραφικής επιφάνειας στο κάτω μέρος της εικόνας οφείλεται πιθανότατα σε φωτιά. Προγενέστερη δράση ξυλοφάγων εντόμων έχει συντελέσει στην αποσάθρωση του ξύλινου φορέα.

[4] Siomkos 2005, 89-90, εικ. 32, με σειρά πρώιμων παραδειγμάτων.

[5] Για την εικονογραφία του έφιππου αγίου Δημητρίου, βλ. κυρίως, Θεοτοκά 1955, 482-488. Walter 2003, 76-93. Παζαράς 2005, 43-45, με παραδείγματα και βιβλιογραφία. Για τη διάδοση του θέματος και μέσω των ανθιβόλων, βλ. Κατσελάκη, Νάνου 2009, αριθ. 16 (Μ. Νάνου).

[6] Ανάλογο τυπολογικό διαχωρισμό εμφανίζει και η εικονογραφία του έφιππου αγίου Γεωργίου,  βλ. Χατζηδάκη 1989, 15-16. N. Chatzidakis 1994, 62.

[7] Τσιγαρίδας 2018, αριθ. 96, εικ. 201.

[8] Vassilaki 2009, 137-152, 153-167. Βασιλάκη 2010, αριθ. 37 (Π. Μπενάτου).

[9] From Byzantium to El Greco 1987, αριθ. 9 (R. Cormack).

[10] Faith and Power 2004, αριθ. 230 (J. Folda), αριθ. 231 (J. Folda), αντίστοιχα. Βλ. επίσης, Χατζηδάκη 1989, 15. N. Chatzidakis 1994, 62, με παραδείγματα.

[11] Όπου όμως ο άγιος Δημήτριος εικονίζεται με υψωμένο το ξίφος, βλ. Chatzidakis 1994, 62, πίν. 31.5, όπου και άλλα παραδείγματα.

[12] Χατζηδάκη 1989, 20, εικ. 4. N. Chatzidakis 1994, 62, πίν. 31.4, με σχετικά παραδείγματα από τη μνημειακή τέχνη της Κρήτης τον 14^ο αιώνα.

[13] N. Chatzidakis 2014, 58-69. Διαφορετική χρονολόγηση προτείνει ο N. Milanović που τοποθετεί την εικόνα στα τέλη του 16^ου– αρχές 17^ου αι., βλ. Milanović 2022, 27, εικ. 8.

[14] Χατζηδάκη 1989, 9-23. N. Chatzidakis 1994, 61-65, πίν. VI-VII, πίν. 30.2-32.11.

[15] N. Chatzidakis 2014, εικ. 9 και εικ. 13.

[16] Χατζηδάκη 1989, εικ. 2. Βοκοτόπουλος 1990, αριθ. 69, εικ. 49. N. Chatzidakis 1994, εικ. 9. N. Chatzidakis 2014, εικ. 10.

[17] Popovska-Korobar 2004, αριθ. 37. Chatzidakis 2014, εικ. 11.

[18] Χατζηδάκης 1977, αριθ. 170, πίν. 158.

[19] Χατζηδάκης 1977, 145, πίν. 205.γ. Χατζηδάκη 1989, 16-17, εικ. 7, με αναφορά και σε αντίστοιχα έργα της ιταλικής Αναγέννησης, όπως ο άγιος Μαρτίνος καβαλάρης του P. Veneziano σε πολύπτυχο του San Giacomo στη Bologna και οι έφιπποι στρατιώτες σε μετάλλια και σχέδια του Pisanello (στο ίδιο, 20, εικ. 8, 9). Παρομοίως, Ν. Chatzidakis 1994, 62, πίν. 32.10 (άγιος Μαρτίνος, Petit-Palais), πίν. 32.8 (άγιος Μαρτίνος, P. Veneziano), πίν. 23.11 (έφιπποι στρατιώτες, Pisanello). N. Chatzidakis 2014, 65, εικ. 8 (άγιος Μαρτίνος, Petit-Palais).

[20] Χατζηδάκης 1977, αριθ. 143, πίν. 183, αριθ. 147, πίν. 187.

[21] Καρακατσάνη 1980, αριθ. 10. Για την πιθανή χρονολόγηση της εικόνας στον 17^ο αιώνα βλ. Χατζηδάκη 1989, 23, σημ. 18.

[22] Μπαλτογιάννη 1985, αριθ. 65, πίν. 141.

[23] Faith and Power 2004, αριθ. 155 (J. Komarova).

[24] Βαφειάδης 2005, εικ. 18. Παρόμοια εικονίζεται ο έφιππος Δημήτριος και σε εικόνα του Μουσείου του Λούβρου (17^ος αι.), βλ. Milanović 2022, 28, εικ. 12.

[25] Χατζηδάκη 1989, 16 με σειρά σχετικών παραδειγμάτων. Πρβλ. Vassilaki 2009, εικ. 8.8.

[26] Μπούρα 1994, 364-365, εικ. 2. Ο ίδιος εικονογραφικός τύπος με επουσιώδεις διαφοροποιήσεις εντοπίστηκε και σε δύο διάτρητα ανθίβολα του Μουσείου Μπενάκη (Φακ. Α. Ξυγγόπουλου), βλ. στο ίδιο, εικ. 5, 6, αντίστοιχα. Πρβλ. Βασιλάκη 2015, αριθ. 302, 303, εικ. 303.1. Παρόμοιο εικονογραφικό τύπο ακολουθεί και η εικόνα του αγίου Θεοδώρου καβαλάρη στο Μουσείο του Λούβρου (17^ος αι.), βλ. Milanović 2022, 28, εικ. 13. Παραλλαγή του τύπου παρακολουθεί ο έφιππος άγιος Δημήτριος σε εικόνα της συλλογής Γ. Τσακύρογλου (18^ος αι.), Καρακατσάνη 1980, αριθ. 339.