Δείτε το βιβλίο

Ο ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ.

Aνθίβολο έκτυπο.
(Στο έκτυπο ανθίβολο η παράσταση απεικονίζεται ανεστραμμένη σε σχέση με το πρωτότυπο έργο.)
Οδηγίες χρωμάτων με μπλε σινική.
Κάρβουνο και υδατοχρώματα: μαύρο, πορτοκαλέρυθρο, καστανό, λαδοκάστανο.
92 x 57,5 εκ.
19ος αι.
Βιομηχανικό χαρτί.

Το σχέδιο, φοδραρισμένο με χαρτί και επικολλημένο σε χαρτόνι, συνθέτουν έξι ανισομεγέθη φύλλα χάρτου. Φέρει πολλές φθορές σ’ όλη την επιφάνεια και περιορισμένες απώλειες τμημάτων.

Η παράσταση διακρίνεται για το έντονο συμβολικό και αφηγηματικό της περιεχόμενο, καθώς απεικονίζει τη θαυματουργή επέμβαση του αγίου Δημητρίου στην πολιορκία της Θεσσαλονίκης από τους Βουλγάρους το 1207 με αποτέλεσμα τη διάσωση της πόλης¹. Την παράσταση χαρακτηρίζει κίνηση, ορμή και δυναμισμός, μεταφέροντας στο θεατή το αίσθημα της μάχης. Η χρήση υδατοχρωμάτων ενισχύει την καλλιτεχνική ποιότητα του έργου, ενώ οι πολλές συντομογραφίες με τις ενδείξεις των χρωμάτων αναδεικνύουν το χαρακτήρα του ως πραγματικού εργαλείου δουλειάς.

Ο άγιος με νεανικά χαρακτηριστικά καλπάζει πάνω σε δυνατό άλογο και κρατεί με τα δύο χέρια δόρυ που κατευθύνει με ορμή στην καρδιά του πεσμένου στο έδαφος βούλγαρου ηγεμόνα Ιωάννη Ασάν, γνωστού ως Καλογιάννη ή Σκυλογιάννη. Φορεί χιτώνα, θώρακα με καμπυλωτές απολήξεις γύρω από τον οποίο ανεμίζει μανδύας και μετάλλινη περικεφαλαία με φτερά. Στο βάθος οικοδομήματα υποδηλώνουν τη Θεσσαλονίκη.

Η παράσταση, ως προς την εικονογραφική της διατύπωση, παρακολουθεί καθιερωμένη παραλλαγή, διαδεδομένη σε κρητικές και επτανησιακές εικόνες του 17ου και 18ου αιώνα², κοινή για τους δύο δημοφιλέστερους έφιππους αγίους, Δημήτριο και Γεώργιο. Κύρια χαρακτηριστικά του τύπου, ο οποίος απαντά εξίσου σε φορητές εικόνες³, τοιχογραφίες⁴, αντικείμενα μικροτεχνίας⁵, χαλκογραφίες⁶ και ανθίβολα⁷ είναι ο έντονος καλπασμός του αλόγου, η αντιστροφή στις κινήσεις καβαλάρη και αλόγου, η κατεύθυνση του δόρατος, που διατρέχει ως πλάγιος άξονας την παράσταση και ο έντονα ανεμίζων μανδύας του αγίου.

Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του σχεδίου αποτελεί ο συνδυασμός αφενός του τσάρου των Βουλγάρων έφιππου, λεπτομέρεια που από το 17ο αιώνα απαντά συχνά σε φορητά⁸ και εντοίχια⁹ έργα της βορειοδυτικής Ελλάδας και της νότιας Βαλκανικής, και αφετέρου της χαρακτηριστικής περικεφαλαίας του αγίου, την οποία κοσμούν φτερά, όπως σε ανάλογες παραστάσεις της ίδιας περιόδου όχι μόνο στις παραπάνω περιοχές, αλλά και στην τέχνη της Επτανήσου¹⁰. Τα δύο στοιχεία συναπεικονίζονται σε χαλκογραφία του μυροβλήτη αγίου στη Μονή Βατοπαιδίου (τέλη 18ου αι.)¹¹ και σε δύο εικόνες του 19ου αιώνα στην Ήπειρο, η πρώτη στη Μονή Ελεούσας στο Νησί των Ιωαννίνων¹² και η άλλη στον Άγιο Γεώργιο Νεγάδων¹³. Ιδιαίτερα προβάλλει η στενή εικονογραφική συνάφεια του σχεδίου με την εικόνα των Νεγάδων, την οποία επιβεβαιώνουν ακόμη και οι ενδείξεις των χρωμάτων που αναγράφονται στο σχέδιο και ταιριάζουν απόλυτα με τα αντίστοιχα της εικόνας.

Σε σχέση όμως με την εικόνα των Νεγάδων, το σχέδιο παρουσιάζει συνοπτικότερη διαπραγμάτευση του θέματος και σχεδιαστική απλούστευση. Ο κοινός ωστόσο προσανατολισμός των δύο έργων στη φυσιοκρατική δυτικότροπη αντίληψη της θρησκευτικής τέχνης, αποκαλύπτουν τεχνίτη ενταγμένο στο καλλιτεχνικό κλίμα της νεορωσικής ζωγραφικής, η οποία με κέντρο το Άγιον Όρος επηρεάζει την καλλιτεχνική παραγωγή των βορειοελλαδικών εργαστηρίων κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, γεγονός που συνηγορεί στην απόδοση σχεδίου και εικόνας στην ίδια περίοδο.

Μ. Νάνου