Δείτε το βιβλίο

Ο ΑΓΙΟΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΚΑΙ ΣΚΗΝΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΟΥ
37 x 27,5 x 2,2 εκ.
Κωνσταντίνος Κονταρίνης (1699-1738)

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 42

Η εικόνα, ζωγραφισμένη επάνω σε ενιαίο χρυσό κάμπο, χωρίζεται σε δύο ζώνες. Επάνω ο άγιος Αλέξανδρος στέκει όρθιος κρατώντας με το δεξί χέρι σταυρό και με το αριστερό κλάδο φοινικιάς. Είναι ντυμένος με κόκκινο κοντό χιτώνα και ανοιχτό κόκκινο μανδύα που πέφτει πίσω από την πλάτη. Οι κνήμες του είναι τυλιγμένες με υπόλευκες ταινίες που τονίζονται με χρυσό. Επάνω, μέσα σε πλατύ ημικύκλιο που ορίζουν λευκά σύννεφα, προβάλλουν φτερωτές κεφαλές αγγέλων και ο Χριστός ολόσωμος, καθιστός, που ευλογεί με τα δύο χέρια απλωμένα. Ο άγιος πατεί επάνω σε βαθυκόκκινο έδαφος που αποδίδεται ως πλάγια ορθογώνια ταινία επάνω στο χρυσό βάθος. Κοντά στα πόδια του αγίου, με μαύρα πεζά γράμματα, η υπογραφή του ζωγράφου: χείρ κωνσταντίνου τοῦ κονταρήνη. Ψηλά, επάνω στο χρυσό κάμπο, με κόκκινα γράμματα η επιγραφή: ό Πρωτομάρτυς Αλέξανδρος.
Στην κάτω ζώνη παριστάνεται επεισόδιο από τη ζωή του αγίου (Εικ. 202) σύμφωνα με το συναξάρι του: «πρῶτος  δέ ό Αλέξανδρος ἐφέρθη εις τό κριτήριον καί μή δυνάμενος νά σταθή ὄρθιος, ἐπειδή καί ἔπασχεν από ποδαλγίαν, διά τοῦτο μετά τοϋ Κρονίωνος τοῦ ίδικοῦ τοῦ  ἀνθρώπου πομπεύονται διά μέσου τής αγοράς καβαλικεύοντες ἐπάνω εἰς καμήλους. ἔπειτα… καί τελευταῖον ἐχύθη έπάνω εἰς αυτούς άσβεστος ἀνημμένος καί βράζων…»¹. Όπως φαίνεται, ο άγιος Αλέξανδρος γιάτρευε την ποδάγρα και σε αυτή την ικανότητά του οφείλεται και η αφιέρωση της εικόνας, όπως δηλώνεται στη σχετική επιγραφή με κεφαλαία μαύρα γράμμα¬ τα επάνω σε πλατιά ζωγραφιστή πινακίδα μέσα σε χρυσό κάδρο αναγεννησιακού τύπου: ΕΙ ΚΑΙ ΗΝΕΓΚΑC ΝΟΥCΟΝ ΤΗC ΠΟΔΑΛΓΙΑC CE ΔΥCΩΠΩ ΤΑΥΤΗC ΚΑΓΩ ΜΕΤΕCΧΗΚΩC ΑΛΕΞΑΝΔΡΕ ΔΟC ΤΗΝ ΘΕΡΑΠΕΙΑΝ ΗΔΗ / CΗ ΜΕCΙΤΙΑ ΠΡΟC ΤΟΝ ΔΕCΠΟΤHΝ ΠΑΝΤΩΝ. Ο άγιος Αλέξανδρος παριστάνεται καθισμένος σε καμήλα που την κρατούν δύο στρατιώτες, μπροστά από κτίριο με ομάδα ρωμαίων στρατιωτών στα αριστερά. Δεξιά τοπίο με μαλακούς λόφους, όπου παριστάνεται σε μικρότερη κλίμακα η σκηνή του μαρτυρίου του αγίου στο λάκκο με τον ασβέστη. Ο άγιος προβάλλει ημίγυμνος μέσα από το λάκκο, ενώ στρατιώτες απευθύνονται προς αυτόν με ζωηρές κινήσεις. Στο βάθος, σε μονοχρωμία, σχεδιάζονται με ακρίβεια τα κτίρια μιας πόλης.
Ο άγιος Αλέξανδρος της εικόνας μας δεν περιλαμβάνεται ανάμεσα στους ομώνυμους αγίους που περιγράφονται στην Ερμηνεία του Διονυσίου² και δεν μας είναι γνωστός από άλλην εικόνα του. Η εικονογραφία της σκηνής ακολουθεί πιστά την περιγραφή του συναξαριστή του Νικοδήμου, που φαίνεται ότι είναι και η μοναδική πηγή για την πρωτότυπη αυτή σύνθεση. Αυτή η γραφική σκηνή έχει πρωτοτυπία ανάλογη με εκείνη που συναντούμε σε αφιερωματικές εικόνες του Κωνσταντίνου Κονταρίνη, που ξεχωρίζουν για τη γραφική απόδοση των βιογραφικών επεισοδίων, όπως το θαύμα της διάσωσης του γιου του Νικολάου (1718) στη Συλλογή Σταθάτου και το θαύμα του αγίου Λουκιανού (1708) σε εικόνα στην Κέρκυρα³.
Ο Κωνσταντίνος Κονταρίνης, ζωγράφος που εργάζεται στην Κέρκυρα, είναι γνωστός από μεγάλο αριθμό ενυπόγραφων έργων του (1699-1738), που σώζονται σε διάφορες περιοχές, σε μουσεία και συλλογές της Ελλάδας και του εξωτερικού⁴. Τα πρότυπα της ζωγραφικής του εντοπίζονται συχνά στα έργα του Εμμανουήλ Τζάνε, καθώς μιμείται την τεχνική του στο γραμμικό πλάσιμο της σάρκας με τα λευκά παράλληλα φώτα. Κατά τη συνήθεια και των άλλων ζωγράφων της εποχής, όπως ο Τζανκαρόλας, υιοθετεί θέματα από τη δυτική εικονογραφία, όπως και στην εικόνα μας. Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι ο άγιος Αλέξανδρος έχει ανάλογα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά, καθώς και ακριβώς όμοια στάση του σώματος με τον άγιο Αλέξιο του ίδιου ζωγράφου σε εικόνα της Κέρκυρας⁵. Πιθανότατα η ηχητική συγγένεια του ονόματος οδήγησε το ζωγράφο στη χρήση ενός γνωστού προτύπου για την απόδοση του αγίου Αλεξάνδρου, εφόσον η εικονογραφία του δεν είχε διαδοθεί.
Η εκτέλεση της εικόνας διαφέρει αρκετά από τη γνωστή τεχνοτροπία του Κονταρίνη, που χαρακτηρίζεται από το σταθερό σχέδιο και τα γραμμικά φώτα επάνω στη σάρκα, όπως τη βλέπομε και στον άγιο Αντύπα (αρ. Κατ. 44, Εικ. 203). Τούτο πιθανώς οφείλεται στο μικρογραφικό χαρακτήρα των διαφορετικών σκηνών που συναντούμε και σε άλλες εικόνες της εποχής αυτής. Ιδιαίτερα το προσεγμένο σχέδιο της πόλης του βάθους με τα διαφορετικά κτίρια, προοπτικά αποδοσμένα, θυμίζει ανάλογη απεικόνιση στην Αποκαθήλωση (αρ. Κατ. 40, Εικ. 195).

Ν. Χατζηδάκη

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ   Η εικόνα διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση, με λίγες φθορές στις φωτισμένες, κυρίως, επιφάνειες, στη σάρκα και στα υφάσματα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  Αδημοσίευτη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Νικόδημος Αγιορείτης, 1868, τ. Α’, σ. 172.
2. Ερμηνεία, 1909, σ. 160, 272 κ.α.
3. Ξυγγόπουλος, 1951, σ. 19-20, αρ. 18, πίν. 17. Βλ. σχετικά Βοκοτόπουλος, 1990, σ. 163 και αρ.
131, εικ. 305.
4. Βλ. σχετικά Βοκοτόπουλος, 1990, σ. 163· βλ. και αρ. Κατ. 44, σ. 338-340.
5. Βοκοτόπουλος, 1990, αρ. 128, εικ. 301.