ΑΓΙΟΣ ΦΙΛΙΠΠΟΣ
Ιωάννης Τζεν
Τέλη 17ου αι.
ΔΙΑΣΤ: 41 x 28,7 εκ.
ΞΥΛΟ. ΑΥΓΟΤΕΜΠΕΡΑ

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 41

Η εικόνα αποτελείται από ένα ενιαίο σανίδι χωρίς τρέσα στην πίσω όψη. Η ζωγραφική επιφάνεια έχει αρκετές φθορές κυρίως περιμετρικά.

Ο νεαρός άγιος Φίλιππος παριστάνεται όρθιος και μετωπικός, σε ελαφρά αντικίνηση, να ευλογεί με το δεξιό χέρι υψωμένο μπροστά στο στήθος και να κρατεί κλειστό ειλητάριο στο αριστερό. Ο άγιος με νεανικό αγένειο πρόσωπο, έχει πυκνή κοντή καστανή κόμη και τονισμένους τους κροτάφους. Φορεί ποδήρη σκουρογάλανο χιτώνα με χρυσές ανταύγειες και με κόκκινο σημείο στον δεξιό ώμο και κόκκινο ιμάτιο που αναδιπλώνεται με βαθιές πτυχές και καταλήγει σε δύο τριγωνικά  αποπτύγματα δεξιά και αριστερά. Φέρει στην κεφαλή φωτοστέφανο που ορίζεται με διπλή εγχάρακτη γραμμή. Στο χρυσό κάμπο στο ύψος της κεφαλής απλώνεται η αγιονυμική επιγραφή O AΓΙΟC ΦΙΛΙΠΠΟC, ενώ στην κάτω δεξιά γωνία υπάρχει η υπογραφή με κόκκινα κεφαλαία γράμματα XEIΡ ΙΩ. ΤΖΕΝ. Κόκκινη γραπτή ταινία ορίζει την παράσταση.

Ο άγιος Φίλιππος είναι ένας από τους δώδεκα μαθητές του Χριστού με καταγωγή από τη Βηθσαϊδά της Γαλιλαίας, ο οποίος βρήκε μαρτυρικό θάνατο στην Ιεράπολη της Συρίας. Οι παλαιότερες γνωστές απεικονίσεις του αγίου, ως μεμονωμένη μορφή, ανάγονται στους μεσοβυζαντινούς χρόνους όπως το εικονίδιο στη μονή του Σινά (β΄ μισό 10^ου αι.), στο οποίο αποδίδεται ως νέος αγένειος άνδρας, ορθόκορμος και μετωπικός να ευλογεί και να κρατεί κλειστό ειλητάριο[1], ενώ την ίδια εποχή ιστορείται και το μαρτύριό του[2]. Πιο συχνή φαίνεται να είναι η παράσταση του αγίου στη μεταβυζαντινή ζωγραφική[3], αφού συμπεριλαμβάνεται στις Μεγάλες Δεήσεις (αποστολικά) που κοσμούν το τέμπλο στο ανώτερο τμήμα του, οπότε απαντά σε μία σειρά έργων, στα οποία εικονίζεται στηθαίος, κατά τα τρία τέταρτα να ευλογεί και να κρατεί ειλητάριο. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι η εικόνα από τη μονή του Αγίου Νεοφύτου στην Κύπρο (1544)[4], η εικόνα από τη Μεγάλη Δέηση του ναού του Ταξιάρχη στο Καμπιέλλο της Κέρκυρας, σύνολο που έχει αποδοθεί στον χρωστήρα του σπουδαίου Κρητικού ζωγράφου Μιχαήλ Δαμασκηνό (β’ μισό 16^ου αι.)[5] και σε επιστύλιο, σήμερα στη Συλλογή Ανδρεάδη (τ. 17^ου-αρ. 18^ου αι.)[6]. Άλλοτε ο νεαρός μαθητής του Χριστού και απόστολος εικονίζεται καθισμένος σε θρόνο, όπως για παράδειγμα στα αποστολικά του ναού του Χριστού Παντοκράτορος στο Καμπιέλλο της Κέρκυρας (μέσα 17ου αι.)[7], καθώς και σε δύο επιστύλια το πρώτο βορειοελλαδικού εργαστηρίου (β΄ μισό 17ου αι.) και το δεύτερο ηπειρωτικού (β΄ μισό 17ου αι.), επίσης σήμερα στην Συλλογή Ανδρεάδη[8]. Σπανιότερα ο άγιος παριστάνεται ημίσωμος  όπως στα αποστολικά από το ναό του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στις Στέρνες της Κέρκυρας (β΄μισό 17ου αι.)[9]. Σε όλες τις παραπάνω παραστάσεις ασχέτως αν η μορφή εικονίζεται ολόσωμη, σε προτομή ή ένθρονη, κοινό στοιχείο είναι η στάση των τριών τετάρτων που επιβάλλει η ευρύτερη σύνθεση της Μεγάλης Δέηση, καθώς όλοι οι απόστολοι που συναπεικονίζονται δέονται στραμμένοι προς τον Χριστό στο κέντρο του επιστυλίου.

Στην εικόνα της Συλλογής που εξετάζουμε υιοθετείται ο παλαιότερος εικονογραφικός τύπος απόδοσης της μορφής, αυτός του ολόσωμου και μετωπικού αγίου, στοιχείο που σε συνδυασμό με τις σχετικά μικρές διαστάσεις του έργου, υπαγορεύουν τη χρήση της εικόνας για ιδιωτική λατρεία ή ως προσκυνηματική. Ανάλογο σπάνιο για την εποχή παράδειγμα αποτελεί η εικόνα που έχει συνδεθεί με κρητικά εργαστήρια και υπογράφει ο ιερομόναχος Μερκούριος, σήμερα στο Ιστορικό Μουσείο της Μόσχας (17ος αι.)[10].

Τεχνοτροπικά η εικόνα που εξετάζουμε παρουσιάζει συνάφεια ύφους με την εικόνα του ένθρονου αποστόλου που εύστοχα ταυτίστηκε με τον επίσης νεαρό απόστολο, τον Βαρθολομαίο, και  που φέρει την υπογραφή του κρητικής καταγωγής ζωγράφου Ιωάννη Τζεν[11] στην ίδια Συλλογή[12]. Πράγματι ανάμεσα στα δύο έργα αναλογίες εντοπίζουμε στην απόδοση της γυμνής σάρκας με τον σκουροκάστανο προπλασμό που φωτίζουν πυκνές λευκές αλλεπάλληλες γραμμές οργανωμένες σε πυκνό δίκτυο άλλοτε ακτινωτά και άλλοτε παράλληλες, στην έκφραση του προσώπου, σοβαρή και με πνευματική ένταση που υποδηλώνει αποφασιστικότητα αλλά και ήθος, στο επίμονο και σταθερό βλέμμα, στα καλογραμμένα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά, στην καλά στημένη στο χώρο μορφή, την πτυχολογία με τις πολύπλοκες, άνετες αναδιπλώσεις και τη λιτή χρωματική κλίμακα. Η εικόνα της Συλλογής προσγράφει επομένως ένα ακόμα έργο στην καλλιτεχνική παραγωγή του Ιωάννη Τζεν, και ένα ακόμη στην ευάριθμη σειρά λατρευτικών εικόνων του αποστόλου Φιλίππου σε τύπο που συνεχίζει τη βυζαντινή παράδοση.

Αδημοσίευτη

Ανδρομάχη Κατσελάκη

Δρ Αρχαιολόγος-ΜΑ Ιστορικός Τέχνης

1. Θησαυροί του Σινά 1990, 146, εικ. 14.

2. Βλ. πρόχειρα φύλλο τετραπτύχου μηνολογίου για τους μήνες Σεπτέμβριο, Οκτώβριο, Νοέμβριο (β΄ μισό 11^ου αι.) (Θησαυροί του Σινά 1990, 146-147, εικ. 16).

3. Βλ. πρόχειρα την τοιχογραφία στο καθολικό της μονής Σταυρονικήτα (Χατζηδάκης 1986, 154, εικ. 141).

4. Icons of Cyprus 1976, 128-129, αριθ. 51.

5. Βοκοτόπουλος 1990, 59, αριθ. 38, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία.

6. Δρανδάκη 2002, 226-229, αριθ. 55, εικ. στη σ. 229.

7. Βοκοτόπουλος 1990, 148-150, αριθ. 118.

8. Δρανδάκη 2002, 214-217, αριθ. 51, 220-222, αριθ. 53, αντίστοιχα. Το δεύτερο επιστύλιο έχει δωρηθεί στο Μουσείο Μπενάκη.

9. Βοκοτόπουλος 1990, 151, αριθ. 118.

10. Το κάλλος της μορφής 1995, αριθ. 66 (Ι. Κιζλάσοβα).

11. Για τον ζωγράφο βλ. Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 435-436. Βοκοτόπουλος 1990, 142-143.

12. Βλ. εικόνα με αριθ. Δωρεάς 27 (Α. Κατσελάκη).