Δείτε το βιβλίο

Η ΠΡΟΣΚΥΝΗΣΗ ΤΩΝ ΜΑΓΩΝ
Τέχνη Αγγέλου Πιτζαμάνου (γενν. 1467-1532)
39 x 32 x 1,5 εκ.

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 10

Η εικόνα έχει σχήμα ορθογώνιο και είναι τοποθετημένη μέσα σε ξυλόγλυπτο, επιχρυσωμένο, τοξωτό πλαίσιο, στον τύπο μικρού αλταρίου. Η Παναγία, καθισμένη αριστερά, σκύβει επάνω από το μικρό Χριστό που είναι ξαπλωμένος στην πλεκτή φάτνη μπροστά της, ενώ με τα δυο της χέρια ανασηκώνει τις άκρες από το λευκό ύφασμα, επάνω στο οποίο είναι ξαπλωμένος. Η Παναγία φορεί κόκκινο φωτεινό φόρεμα και βαθυπράσινο μανδύα, ενώ τα μαλλιά της σκεπάζει λευκός πέπλος από λεπτό ύφασμα, που πέφτει προς τα πίσω. Πίσω της, όρθιος ο Ιωσήφ, γυρισμένος προς τα αριστερά, στρέφει την κεφαλή προς το Βρέφος με τα χέρια ενωμένα σε στάση προσευχής.
Ο πρώτος μάγος, ηλικιωμένος με λευκή γενειάδα, παριστάνεται γονατιστός· προβάλλει η κεφαλή του μόνο, πίσω από το μεγαλόσωμο όρθιο μάγο που εμφανίζεται σε πρώτο επίπεδο να προχωρεί επιδεικτικά, σχεδόν μετωπικός, με συστροφή του σώματος, υψώνοντας με το δεξί του χέρι το πολύτιμο δώρο, ένα μεταλλικό σκεύος σαν θυμιατό. Είναι ντυμένος με τούρκικη ενδυμασία, μακρύ ανοιχτό ρόδινο καφτάνι με οριζόντιες μαύρες ραβδώσεις και μανδύα βαθυπράσινο-μπλε με ανοιχτόχρωμες πράσινες σκιές, όπως και ο μανδύας της Παναγίας. Στο κεφάλι φέρει το τυπικό σαρίκι της τούρκικης ενδυμασίας. Ο τρίτος μάγος διακρίνεται πίσω από την κεφαλή της Παναγίας να προσφέρει το δώρο του.
Η σκηνή τοποθετείται μπροστά από κτίριο με μεγάλο τοξωτό άνοιγμα στα αριστερά (ρωμαϊκό ερείπιο), ενώ στα δεξιά απλώνεται τοπίο με μαλακούς λόφους κάτω από γαλάζιο ουρανό. Η ζωγραφική της εικόνας έχει υποστεί φθορές από παλαιότερο καθαρισμό με τη μέθοδο της φωτιάς· έχουν εξαλειφθεί σε μεγάλο βαθμό τα πλασίματα στα πρόσωπα, οι χρωματισμοί στις ενδυμασίες, καθώς και τμήμα του τοπίου του βάθους· έχει αλλοιωθεί ακόμη το βαθύ γαλάζιο χρώμα. Εξαιτίας της φθοράς αυτής αποκαλύπτεται το προκαταρκτικό σχέδιο της σύνθεσης.
Η παράσταση ακολουθεί γνωστά πρότυπα της ιταλικής αναγεννησιακής τέχνης, όπως συμβαίνει σε αρκετές ιταλοκρητικές εικόνες του 16ου αιώνα, με σπουδαιότερα δείγματα την εικόνα του Ιωάννη Περμενιάτη, σε ιδιωτική συλλογή και τώρα στο Μουσείο Μπενάκη, την εικόνα της Συλλογής Τσάτσου και την εικόνα του Εμμανουήλ Λαμπάρδου¹. Η διάταξη των προσώπων, οι ενδυμασίες, ιδιαίτερα η τούρκικη του δεύτερου μάγου, το τοπίο του βάθους, όλα είναι γνωρίσματα χαρακτηριστικά αυτής της εικονογραφίας. Η εικόνα μας, ωστόσο, απέχει αρκετά από τα πρότυπα των παραπάνω εικόνων, ενώ έχει περισσότερα κοινά στοιχεία με μια σειρά εικόνων λαϊκότερης τεχνοτροπίας, που βρίσκονται διάσπαρτες σε συλλογές και μουσεία στην Ιταλία -στη Ραβέννα, στην Βologna, στην Τεργέστη και αλλού². Κοινό πρότυπο στις εικόνες αυτές είναι συχνά η Προσκύνηση των Ποιμένων και η Προσκύνηση των Μάγων του Jacopo Bassano (1540-1565)³. Από την Προσκύνηση των Ποιμένων υιοθετείται στην εικόνα μας η μορφή της Παναγίας, που καθισμένη στο έδαφος σκύβει επάνω από το μικρό Χριστό που είναι ξαπλωμένος μέσα σε πλεκτό καλάθι και κρατεί τις άκρες από το λευκό σεντόνι, ενώ από την Προσκύνηση των Μάγων⁴ δανείζεται τα άλλα πρόσωπα: τη μορφή του Ιωσήφ που στέκει όρθιος αριστερά, στρέφοντας την κεφαλή προς την Παναγία, και τις μορφές των μάγων, ιδιαίτερα τη μορφή του όρθιου σαρικοφόρου μάγου με το θυμιατό, αλλά και του γονατισμένου σε προσκύνηση γενειοφόρου γέροντα. Ανάμεσα σε αυτές τις παραστάσεις αξίζει να σημειωθεί η παρουσία του όρθιου μάγου, με την τούρκικη ενδυμασία, που απεικονίζεται ολόσωμος, υψώνοντας το χέρι με το πολύτιμο δώρο, όπως και στην εικόνα μας, σε δύο εικόνες της Προσκύνησης στην Κρεμόνα και στο Μουσείο του Βατικανού, του τέλους του 16ου αιώνα⁵. Σε εικόνα της Κύπρου συναντούμε ακόμα πλησιέστερη απόδοση του μαύρου μάγου, που φορεί λευκό καφτάνι με μαύρες οριζόντιες ρίγες και υψώνει το δεξί του χέρι κρατώντας θυμιατό, ενώ ο γέρων μάγος παριστάνεται γονατιστός, όπως και στην εικόνα μας⁶. Η μανιεριστική στάση με συστροφή του σώματος (figura serpentinata) του όρθιου μάγου θυμίζει πρότυπο του Marcantonio Raimondi, όπου παριστάνεται σκηνή θριάμβου ρωμαίου αυτοκράτορα (γύρω στο 1509), και έχει χρησιμοποιήσει ο Θεοφάνης στη σκηνή της Ανάβασης του Χριστού στο Σταυρό στις τοιχογραφίες της Λαύρας⁷. Ανάλογη στάση έχει η προφήτισσα Άννα στην εικόνα της Υπαπαντής της Πάτμου, που ζωγράφισε ο Μιχαήλ Δαμασκηνός ανανεώνοντας έτσι την εικονογραφία προτύπου του 15ου αιώνα⁸.
Όλα τα παραπάνω γνωρίσματα της εικονογραφίας μας οδηγούν στην ιταλοκρητική ζωγραφική, στα τέλη του 15ου αιώνα και στις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα. Ανάμεσα στα έργα της εποχής μεγαλύτερη συγγένεια, κυρίως για την τεχνοτροπία, διαπιστώνομε με μερικές εικόνες του Αγγέλου Πιτζαμάνου, μαθητή του Ανδρέα Παβία από το 1482 έως το 1487, που ανανεώνει την παλαιότερη ιταλική παράδοση του δασκάλου του ακολουθώντας τα νεότερα ρεύματα της ιταλικής ζωγραφικής με την ιδιαίτερη προσωπική του γραφή· μαζί με τον αδελφό του Δονάτο ξεκίνησε από την Κρήτη, όπου γεννήθηκε γύρω στο 1467, και ζωγράφισε το 1518 εικόνες στην περιοχή του Dubrovnik στις δαλματικές ακτές και το 1532 στο Οtranto της Ιταλίας⁹.
Στην εικόνα με το συγγενές θέμα της Προσκύνησης των Ποιμένων της Συλλογής Lichacev στο Μουσείο του Εrmitage¹⁰, παρ’ όλη τη διαφορά της σύνθεσης, ως προς τη στάση και τη θέση των προσώπων, κοινός είναι ο τρόπος που ζωγραφίζεται η μορφή της Παναγίας, με ανάλογη ενδυμασία, σε στάση χαλαρή, με αβρές κινήσεις, λεπτοσχεδιασμένα χαρακτηριστικά προσώπου, που διακρίνονται ολοκάθαρα στην υπέρυθρη φωτογραφία, και λεία επιφάνεια της σάρκας. Ακόμη, κοινά είναι το τοξωτό άνοιγμα του ρωμαϊκού ερειπίου, οι χαμηλοί λόφοι, καθώς και ο γαλάζιος ουρανός στο βάθος.
Ακόμη μεγαλύτερη ομοιότητα διαπιστώνεται με τις δύο εικόνες που ζωγράφισε ο Άγγελος Πιτζαμάνος, το 1532, στο Οtranto της Ιταλίας (η μία βρίσκεται στο Εrmitage (Εικ. 85) και η άλλη στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Split)¹¹. Στις εικόνες αυτές, όπου παριστάνεται η Παναγία βρεφοκρατούσα και ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος πλάι της, αναγνωρίζονται ανάλογοι τρόποι για την απόδοση του προσώπου της Παναγίας, που έχει όμοιο σχήμα και λεπτογραμμένα χαρακτηριστικά, ενώ ο μανδύας της αναδιπλώνεται γύρω από το σώμα με πλατιές και μαλακές πτυχώσεις και ο λευκός πέπλος σκεπάζει τα μαλλιά της, όπως και στην εικόνα μας (Εικ. 85, 86). Κοινός είναι ακόμη και ο γενικότερος τρόπος της κάπως χαλαρής οργάνωσης των συνθέσεων μέσα στο χώρο, με μικρή αδιαφορία για την αρμονία στις αναλογίες και στις κινήσεις και, ακόμη, με την προτίμηση στα ανοιχτά χρώματα στα υφάσματα, καθώς και στο μακρινό τοπίο του βάθους. Όλοι οι παραπάνω συσχετισμοί δείχνουν ότι η εικόνα της Προσκύνησης θα μπορούσε να αποδοθεί στον κύκλο των έργων του Αγγέλου Πιτζαμάνου. Η κατάσταση διατήρησης της εικόνας δεν επιτρέπει να αντιληφθούμε στο σύνολό τους τις ζωγραφικές αξίες της σύνθεσης, αποκαλύπτει όμως το προκαταρκτικό σχέδιο, που διακρίνεται καλύτερα στις υπέρυθρες φωτογραφίες (Εικ. 83) και φανερώνει ελευθερία στην απόδοση της κίνησης, ιδιαίτερα του μικρού Χριστού στη φάτνη και, ακόμη, εκφραστικότητα στα πρόσωπα, ιδιαίτερα του Ιωσήφ και των δύο πρώτων μάγων¹¹.
Το χρυσωμένο ξυλόγλυπτο πλαίσιο της εικόνας έχει το σχήμα μικρού αλταρίου με τοξωτό άνοιγμα και επίπεδη επίστεψη που στήριζαν δύο πεσσοί ή ημικίονες, οι οποίοι σήμερα έχουν χαθεί (Εικ. 87). Κοσμείται με έκτυπη, ανάγλυφη διακόσμηση στις επίπεδες επιφάνειες, με βλαστούς, με φύλλα και άνθη που βγαίνουν μέσα από δοχείο (κάνθαρο;). Ακριβώς όμοιου τύπου πλαίσια, με όμοια ακόμη και την έκτυπη διακόσμηση, συναντούμε στην περιοχή της Βενετίας από το πρώτο τρίτο του 16ου αιώνα¹³ (Εικ. 88). Η εντυπωσιακή ομοιότητα με αυτά τα ξυλόγλυπτα πλαίσια φανερώνει την κοινή τους προέλευση, ενώ η παρουσία ανάλογου τύπου ξυλόγλυπτου πλαίσιου, με πιο πλούσια διακόσμηση, σε κρητική εικόνα του τύπου Madre de la Consolazione στην Πέτρα της Μυτιλήνης, του 15ου αιώνα¹⁴, επιβεβαιώνει τη διάδοσή τους στην Κρήτη από πολύ νωρίς.
Η εικόνα της Προσκύνησης, σύμφωνα με όσα προηγήθηκαν, τοποθετήθηκε σε σύγχρονό της πλαίσιο, απόλυτα ταιριαστό με την ιταλίζουσα τεχνοτροπία της.
Διατήρηση Η εικόνα έχει υποστεί παλαιό καθαρισμό με τη μέθοδο της φωτιάς που έχει αλλοιώσει τα χρώματα και έχει αφήσει μόνον τον προπλασμό στα πρόσωπα. Από το πλαίσιο έχουν καταστραφεί οι δύο πλάγιοι ημικίονες.

Ν. Χατζηδάκη

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  Αδημοσίευτη.

Σημειώσεις
1. Για τη σκηνή βλ. Ν. Χατζηδάκη, 1992, σ. 713-741, με παραδείγματα και σχετική βιβλιογραφία.
2. Αngiolini-Martinelli, 1982, αρ. 123, 124, 125, 125.1, 131, σ. 78, 79, 80. Αngiolini-Martinelli, 1984, αρ. 10, σ. 67, εικ. στη σ. 66. Pittula su tavola, 1975, αρ. III, VII.
3. Da Tiziano a El Greco, 1993, αρ. 53, εικ. στη σ. 171, Verona, Συλλογή G. del Giardino.
4. Da Tiziano a El Greco, 1993, αρ. 57, εικ. στη σ. 177, 178, Συλλογή Thyssen-Bornemisza.
5. Bianco-Fiorin, 1988, σ. 79 και εικ. 11, 12. Για την τούρκικη φορεσιά και τη διάδοσή της στις ιταλοκρητικές εικόνες της Προσκύνησης βλ. Ν. Χατζηδάκη, 1992, σ. 731-732.
6. Papageorgiou, 1992, αρ. 94, σ. 142. Sophocleous, 1994, αρ. 56, σ. 105, εικ. στη σ. 190 (ανάλογη απόδοση της σκηνής συναντούμε και σε αδημοσίευτη εικόνα του Μουσείου Ζακύνθου).
7. Χατζηδάκης, 1986, εικ. 1986. Βλ. και Μ. Κωνσταντουδάκη-Κιτρομηλίδου, 1991, σ. 271-281, σ. 273 κ.ε., πίν. 132-134.
8. Χατζηδάκης, 1977, αρ. 60, σ. 104-105, πίν. 39, και αρ. 26, πίν. 24.
9. Chatzidakis, 1974, σ. 196-197, πίν. ΚΣΤ, 1. Βianco-Fiorin, 1984, σ. 89-94, εικ. 5.
10. Collectioni N. P. Lichačeva, 1993, εικ. 269.
11. Collectioni N. P. Lichačeva, 1993, εικ. 270. Bianco-Fiorin, 1984, εικ. 5. Βλ. και εικόνα της Επίσκεψης στη Walters Art Gallery, Vassilaki, 1990, σ. 86-92.
12. Προκαταρκτικό σχέδιο έχει διαπιστωθεί στην εικόνα της Προσκύνησης των Μάγων του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου στο Μουσείο Μπενάκη, βλ. σχετικά Στασινόπουλος, 1988, σ. 12 κ.ε., εικ. 1-4, 6-7.
13. Νewbery, Βisacca, Κanter, 1990, σ. 46-47, αρ. 15-17.
14. Μπαλτογιάννη, 1994, σ. 295-296, αρ. 84, πίν. 185.