ΠΑΝΑΓΙΑ ΓΛΥΚΟΦΙΛΟΥΣΑ
16oς και 18ος αιώνας
84 x 73,3 εκ.
ΞΥΛΟ. ΑΥΓΟΤΕΜΠΕΡΑ

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 13

Η εικόνα έχει τρία τρέσα στην πίσω όψη. Φέρει εκτεταμένες φθορές και επιζωγραφίσεις στη ζωγραφική επιφάνεια.

Στον χρυσό κάμπο εικονίζεται η Παναγία βρεφοκρατούσα έως την οσφύ στον εικονογραφικό τύπο της Γλυκοφιλούσας¹. Η Θεοτόκος φορεί γαλανό ημιδιάφανο κεκρύφαλο στην κεφαλή και  κόκκινο μαφόριο με στενή χρυσή χρυσή ταινία στην παρυφή. Κρατεί στην αγκαλιά της με τα δύο χέρια τον μικρό Χριστό και κλίνει τρυφερά την κεφαλή ακουμπώντας την παρειά του παιδιού. Ο Χριστός με χαρακτηριστικά νεανία που δεν αντιστοιχούν στην ηλικία του, φωλιασμένος στην προστατευτική αγκαλιά της Θεοτόκου, αναγέρνει την κεφαλή στον μητρικό ασπασμό της. Φορεί υπόλευκο χιτώνα πλουμισμένο με κόκκινα και μαύρα κεντίδια και πορτοκαλοκόκκινο ιμάτιο που αφήνει ακάλυπτο το δεξιό ώμο και γυμνό το ένα πόδι. Κρατεί σφιχτά στο δεξιό χέρι κλειστό ειλητάριο. Οι δύο μορφές φέρουν στην κεφαλή φωτοστέφανο που ορίζεται από λεπτή κόκκινη γραμμή, διπλή του Χριστού. Αυτός του παιδιού είναι επιπλέον ένσταυρος, στις κεραίες του οποίου γράφονται με κόκκινο τα αρχικά ΟΩΝ. Στο ανώτερο τμήμα επάνω στον ολόχρυσο κάμπο γράφονται τα συμπιλήματα ΜΡ ΘΥ. Στις δύο άνω γωνίες εικονίζονται σε μιρκότερη κλίμακα, δύο άγγελοι ημίσωμοι επάνω σε νεφέλες στραμμένοι προς το κέντρο, να παραστέκουν σε στάση επίσημη με έκφραση θλιμμένη και σοβαρή. Και οι δύο φορούν σκουρογάλανο χιτώνα και χρυσοκάστανα ιμάτια που τυλίγονται σφιχτά γύρω από το σώμα τους και έχουν απλωμένες τις σκουρόχρωμες φτερούγες τους. Στην κεφαλή φέρουν φωτοστέφανο που ορίζει διπλή κόκκινη γραμμή. Την παράσταση ορίζει αυτόξυλο πλαίσιο σε κόκκινο χρώμα. Στην κάτω οριζόντια πλευρά απλώνεται σε ιδιαίτερη χρυσή ταινία εξίτηλη στο μεγαλύτερο μέρος σήμερα και δυσανάγνωστη πλέον κεφαλαιογράμματη επιγραφή σε μαύρο χρώμα.

Εικονογραφικά η εικόνα της Συλλογής εντάσσεται σε μία σειρά έργων με τη γνωστή παραλλαγή της Παναγίας Γλυκοφιλούσας που με στοργή και τρυφερότητα αγκαλιάζει το μικρό Χριστό και με τα δύο χέρια. Βασική εικονογραφική ιδιαιτερότητα του τύπου αυτού αποτελεί το ακάλυπτο πόδι του παιδιού². Ο τύπος αυτός όπως έχει διαπιστωθεί από την έρευνα, με παλαιολόγειες καταβολές, δημιουργήθηκε και αποκρυσταλλώθηκε τον 15^ο αιώνα στα εργαστήρια των Κρητικών ζωγράφων, και μάλιστα σε αυτό του Αγγέλου, με πρωιμότερο γνωστό παράδειγμα την Παναγία Εγγαρδυότισα στο ναό του Προφήτη Ηλία στη Χώρα Νάξου (α΄ μισό 15ου αι.)³. Η σύνθεση με ιδιαίτερους και πυκνούς θεολογικούς συμβολισμούς και αναφορές στη μελλοντική θυσία θα γνωρίσει μεγάλη απήχηση όπως δηλοποιεί ο σημαντικό αριθμός έργων με αυτό το θέμα τους επόμενους αιώνες, στα οποία επαναλαμβάνονται σταθερά τα ίδια εικονολογικά στοιχεία⁴. Η εικόνα της Συλλογής ακολουθεί με προσήλωση και συνέπεια το καθιερωμένο κρητικό υπόδειγμα σχεδόν σε όλες τις λεπτομέρειες. Μεγαλύτερη ωστόσο συνάφεια κυρίως στο φυσιογνωμικό τύπο της Θεοτόκου με τη μακριά ίσια μύτη, το απόμακρο και συνάμα μελαγχολικό βλέμμα με τη γνώση του μελλουμένου Πάθους, τα έντονα σπαθωτά φρύδια στο στενό μέτωπο που στέφουν τα μεγάλα αμυγδαλωτά μάτια, διαπιστώνουμε με την εξαιρετικής τέχνης εικόνα που εύστοχα έχει συνδεθεί με τον Κρητικό ζωγράφο Ανδρέα Ρίτζο, σήμερα σε ιδιωτική συλλογή της Ρώμης (β΄ μισό 15ου αι.)⁵. Ανάλογα αποδίδεται η Θεοτόκος και στην ωραία κρητική εικόνα στη Μονή Γκουβερνέτου (15ος αι.)⁶και αργότερα στην ομόθεμη εικόνα, σήμερα στο Μουσείο του Βερατίου στην Αλβανία (16ος αι.)⁷. Με την εικόνα του Ρίτζου ομοιότητες παρατηρούνται και στην θέση αλλά και τον τρόπο απόδοσης των χεριών της Παναγίας με τα μακριά λεπτά δάχτυλα που γράφονται με μαλακό σχέδιο, σχεδόν ασπόνδυλα. Ιδιαίτερα όμως ο φυσιογνωμικός τύπος της Παναγίας στην εικόνα μας, με τα μεγάλα και ελαφρώς σχιστά μάτια, φωτισμένα στο εσωτερικό τους από γαλάζιες πινελιές και τονισμένα από σκούρες σκιές στο κάτω μέρος, τη γραμμή που συνεχίζει στην παρειά, το στόμα με το μικρό κάτω χείλος και το τονισμένο πηγούνι, παρακολουθεί έργα που συνδέονται με την τέχνη της Δύσης, όπως η πολύτιμη εικόνα της Παναγίας Ελεούσας με σκηνές Δωδεκαόρτου και αγίους, σήμερα στο Μουσείο Μπενάκη (μέσα 14oυ αι.)⁸. Στην ίδια αντίληψη είναι και η απόδοση της γυμνής σάρκας της Θεομήτορος με τις μεγάλες ανοιχτόχρωμες επιφάνειες, που ορίζονται με σκούρο περίγραμμα. Αντίθετα στην εικόνα μας διαφέρει αρκετά ο φυσιογνωμικός τύπος του σχετικά δύσμορφου Χριστού με τα κάπως ασύμμετρα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά. Πράγματι η μορφή του Ιησού με το ωοειδές πρόσωπο, το πιο μικρό μέτωπο, την επιμελημένη, αλλά με λιγοστούς βοστρύχους κόμη, και την χωρίς βάθος και πνευματικότητα έκφραση, παραπέμπει σε μεταγενέστερα έργα που φιλοτεχνούνται σε καλλιτεχνικά εργαστήρια τα οποία δραστηριοποιούνται κυρίως στον ελλαδικό και ευρύτερο βαλκανικό χώρο⁹.

Στη ζωγραφική επιφάνεια υπάρχουν εκτεταμένες επιζωγραφίσεις, πιθανόν του 18^ου αιώνα, που δεν μας επιτρέπουν ωστόσο να διατυπώσουμε ασφαλή τεχνοτροπικά σχόλια.

Στο σύνολό της η εικόνα της Συλλογής με την περιορισμένη χρωματική κλίμακα, την κάπως απλοϊκή ψυχογράφηση των μορφών, τα λιτά εκφραστικά μέσα και τη χαλαρότητα του ύφους, μας επιτρέπει να την αποδώσουμε σε τεχνίτη ευσυνείδητο που έδρασε τον 16ο αιώνα και  γνωρίζει καλά τους εικονογραφικούς τύπους της κρητικής ζωγραφικής, αν και τους αποδίδει πιο συνοπτικά, ενώ οι μεταγενέστερες επεμβάσεις έχουν αλλοιώσει σημαντικά το αρχικό αισθητικό αποτέλεσμα.

Ανδρομάχη Κατσελάκη

Δρ Αρχαιολόγος-ΜΑ Ιστορικός Τέχνης

1. Σύναξη 2010, αριθ. 19.

2. Για τον εικονογραφικό τύπο και την ερμηνεία του βλ. Μπαλτογιάννη 1994, 17-21.

3. Μπαλτογιάννη 1994, 22-24, αριθ. 1. Χειρ Αγγέλου 2010, αριθ. 43 (Α. Μητσάνη).

4. Για το συμβολισμό του θέματος βλ. Μπαλτογιάννη 1991-1992, 228-236. Μπαλτογιάννη 1994, αριθ. 2-11.

5. Μπαλτογιάννη 1994, 24-25, αριθ. 2.

6. Μπαλτογιάννη 1994, 26-27, αριθ. 4, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία.

7. Μπαλτογιάννη 1994, 29, αριθ. 8, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία.

8. Μπαλτογιάννη 1991-1992, 224-227, εικ. 7, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία. Μήτηρ Θεού 2000, αριθ. 73 (Μ. Βασιλάκη).

9. Βλ. πρόχειρα Κατσελάκη-Νάνου 2009, εικ. 19.14, 19.16, 20.7, 20.8, 20.9.