Δείτε το βιβλίο

Η ΔΕΗΣΗ : Ο ΧΡΙΣΤΟΣ, Η ΠΑΝΑΓΙΑ
ΚΑΙ Ο ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΕΦΑΛΟΦΟΡΟΣ

40,5x31x2 εκ.
Λέος (Μόσκος;), 1649

«Στη μέση παριστάνεται ο Χριστός όρθιος, κατενώπιον, με βαθυπράσινη τήβεννο κρατώντας στο αριστερό χέρι τη σφαίρα. Δεξιά του, η Παναγία, γυρισμένη λίγο πρός το μέρος του, με έκφραση και στάση δεήσεως, φορεί βαθυπράσινο φόρεμα με βυσσινί μαφόριο. Αριστερά του Χριστού, ο ‘Αγιος Γεώργιος, λυγερός ιππότης, σε στάση ανάλογη με της Παναγίας, κρατεί με το δεξί χέρι την κομμένη κεφαλή του και με το αριστερό το κοντάρι· η χλαμύδα του και ο θώρακας είναι κόκκινα με χρυσά στολίδια, ο αέρας είναι χρυσός. Πάνω από τον Χριστό, ανάμεσα σε σύννεφα γαλαζοπράσινα, ο Θεός, ο Παλαιός τῶν Ἡμερῶν, με τα χέρια απλωμένα σε ευλογία και κάτω από αυτόν, μέσα σε κύκλο, το Άγιο Πνεύμα σαν περιστέρι. Μέσα στα σύννεφα, μικρά κεφαλάκια αγγέλων με φτερούγες. Στο πράσινο έδαφος, αριστερό από τα πόδια του Χριστού, ή χρονολογία ΑΧΜΘ (1649) και δεξιά ή υπογραφή [Χ]ΕΙ[Ρ] ΛΕΟΥ, με κόκκινα κεφαλαία κομψά γράμματα.
Η εικόνα παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για το ύφος και την τεχνική εκτέλεση. Η επίδραση της ιταλικής ζωγραφικής είναι ολοφάνερη στα χρώματα, στην έκφραση του προσώπου, στα πανύψηλα σώματα και στα ρούχα με τίς μαλακές πτυχώσεις. Ακόμα, στο κάλυμμα της κεφαλής της Παναγίας, για να μη μιλήσωμε για τα γαλαζοπράσινα συννεφάκια και τ’ αγγελάκια. Στα κεφάλια όμως και στα χέρια, ο Λέος έδωσε μεγάλη προσοχή να αποδώση το πλάσιμο με το λεγόμενο κρητικό τρόπο, με τίς καλλιγραφημένες άσπρες ψιμμυθιές πάνω στο σκοτεινό προπλασμό.
Έτσι ο Λέος κατορθώνει να δημιουργήση ένα ύφος προσωπικό, γιατί ο συνδυασμός των δύο ετερόκλιτων στοιχείων γίνεται μεν με την υπεροχή του ιταλικού, αλλά κατά τρόπο διαφορετικό από τον τρόπο του Έ. Τζάνε ή του Θ. Πουλάκη, των δύο ζωγράφων που επηρέασαν το περισσότερο τούς συγχρόνους τους. Στον Τζάνε το πνεύμα ήταν περισσότερο προσκολλημένο στην παράδοση και στον Πουλάκη η φαντασία έπαιζε κάποιο τολμηρό ρόλο. Από τα τρία γνωστά έργα του Λέο -πού δεν πρέπει να συγχέεται με τον μεταγενέστερο Λέο Μόσχο (βλ. Ξυγγόπουλος, Κατάλογος, σ. 39)- φαίνεται πώς προσπάθησε να συνδυάσει τους διάφορους τρόπους σε ένα ύφος ήρεμης και ραδινής ευγένειας εκτελεσμένο με πολύ ευσυνείδητη εργασία». Μανόλης Χατζηδάκης, 1945.

Η εικόνα ακολουθεί καθιερωμένη βυζαντινή εικονογραφία της Δέησης, που συνθέτουν τρεις μορφές όρθιες με το Χριστό στο μέσον¹. Ανάλογη σύνθεση συναντούμε σε εικόνα των αρχών του 16ου αιώνα στο Ρrinceton, με την Παναγία και τον Πρόδρομο σε δέηση προς το Χριστό, και σε παλαιότερη κρητική εικόνα του 15ου αιώνα στο Σινά, με τον άγιο Φανούριο στη θέση του αγίου Γεωργίου, όπου η ομοιότητα επεκτείνεται ακόμη και στη φορεσιά του στρατιωτικού αγίου². Η πλάγια στάση δέησης του αγίου Γεωργίου κεφαλοφόρου στην εικόνα μας είναι γνωστή σε σειρά κρητικών εικόνων, όπου όμως παριστάνεται μόνος³. Τη δυτικότροπή απόδοση της μορφής του Χριστού που ευλογεί και κρατεί τη γυάλινη σφαίρα, χαρακτηριστικό σύμβολο του Χριστού στην ιταλική ζωγραφική συναντούμε στην εικονογράφηση του βιβλίου του Παναγιώτη Δοξαρά Τέχνη Ζωγραφιάς (1720), που βρίσκεται στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη⁴. Αξίζει να σημειώσομε ότι στον τύπο αυτό αποδίδεται ο Χριστός στα Αποστολικά που ζωγράφισε ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος στην Ισπανία⁵.
Στο ναό του Εσταυρωμένου της πόλης της Ζακύνθου, σε κώδικα του ζωγράφου Παναγιώτη Πλαίσα· (μετά το 1912) καταγράφεται με ακρίβεια μια εικόνα: «έχουσα άνω τόν άναρχον Πατέρα, κάτω τόν Ιησού Χριστόν, και, εκατέρωθεν τήν Θεοτόκον καί τόν (‘Αγιον) Γεώργιον κρατοῦντα τήν άποτμηθεῖσαν κεφαλήν του». Και σημειώνεται ότι υπήρχε η υπογραφή Α.Χ.Μ.Θ. ΧΕΙΡ ΛΕΟΥ (…)⁶. Την ίδια εικόνα περιγράφει ο Ζώης το 1920: «τῶ 1648, κατάδειλον γίνεται έξ υπογραφής του [Ηλία Μόσκου] έν Τριμόρφω. Πρός τά άνω ό Θεός έν νεφέλαις καί τό Ἅγιον Πνεῦμα καί ό Άγιος Ἰωάννης ό Πρόδρομος κρατών τήν κεφαλήν του κεκομμένην, καθαρώς κρητικής τέχνης …έχούσης οΰτω: ΑΧΜΘ ΧΕΙΡ ΛΕΟΥ»⁷. Η ταύτιση της εικόνας επιβεβαιώνεται με την τρίτη περιγραφή που παρέχει ο Σισιλιάνος: «έν τώ ναώ τού Εσταυρωμένου έν Ζακύνθω εικόνα του μέτριου μεγέθους παριστάνουσα τόν Χριστόν όρθιον ευλογούντα καί κρατούντα σφαίραν. Δεξιά τού Χριστού ή Θεοτόκος όρθια καί δεομένη καί άριστερά αυτού ό ἅγιος Γεώργιος ἄνευ ἵππου κρατῶν τήν κεφαλήν του. ˓Υπεράνω των τριών τούτων προσώπων ἐμφανίζεται Ὁ Παλαιός τῶν Ἡμερῶν εὐλογῶν. Φέρει χρονολογία 1649 καί εἶναι λεπτής καί  εὐγενοῦς τέχνης»⁸.
Ύστερα από τα παραπάνω δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι η εικόνα μας πρέπει να ταυτιστεί με την εικόνα που βρισκόταν στο ναό του Εσταυρωμένου στη Ζάκυνθο. Η ταύτιση αυτή επιβεβαιώνει τη γνησιότητα της υπογραφής και της χρονολογίας που, όπως έδειξε η εργαστηριακή εξέταση, είχε ζωγραφιστεί επάνω σε παλαιότερη υπογραφή. Όμοιου τύπου υπογραφή: χειρ λέου ,αχμη’ (1648) υπάρχει σε εικόνα της Κοίμησης στη Συλλογή Λοβέρδου⁹.
Για το ζωγράφο Λέο Μόσκο οι πληροφορίες είναι αρκετά συγκεχυμένες. Παλαιότερη ταύτισή του με τον Ηλία Μόσκο¹⁰ δεν είναι πιθανή, ενώ από αρχειακές πηγές (1649-1690) έχομε ειδήσεις ότι καταγόταν από το Ρέθυμνο και εργάστηκε στη Ζάκυνθο και στη Βενετία. Ενυπόγραφα έργα του χρονολογούνται από το 1648 έως το 1675¹¹ .
Δυστυχώς οι φθορές από την παλαιό συντήρηση της εικόνας έχουν αλλοιώσει τη ζωγραφική επιφάνεια και έχουν μαυρίσει τα χρώματα σε μεγάλη έκταση. Ωστόσο, μπορούμε να διακρίνομε την κομψότητα στις στάσεις, τη λεπτή επεξεργασία της σάρκας στα χαρακτηριστικά των προσώπων, καθώς και στην απόδοση των μικρογραφικών μορφών μέσα στις νεφέλες. Τέλος, ανάλογη ακρίβεια και προσοχή διακρίνεται στην ανάπτυξη του τοπίου του βάθους με χαμηλούς λόφους και δέντρα. Σε φωτογραφίες με υπεριώδεις ακτίνες (Εικ. 180, 182) διακρίνεται, άλλωστε, το επιτήδειο εγχάρακτο προκαταρκτικό σχέδιο του ζωγράφου, ιδίως στα πρόσωπα που έχουν παθητική έκφραση με μεγάλα μάτια και χαρακτηριστική συνοφρύωση στο μέτωπο. Τα παραπάνω γνωρίσματα, που δείχνουν ικανό ζωγράφο με επιδεξιότητα στη μικρογραφία, συναντούμε σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό σε μιαν εικόνα της Δευτέρας Παρουσίας, εξαίρετης τέχνης, που υπογράφει ο Δέος Μόσκος το 1653¹². Στην εικόνα μας, παρ’ όλη τη φθορά και τις αλλοιώσεις των χρωμάτων, παρατηρούμε ανάλογη φροντίδα για την απόδοση των λεπτομερειών, ενώ η στρατιωτική φορεσιά του αγίου Γεωργίου είναι όμοια με εκείνη του αρχαγγέλου Μιχαήλ, ιδιαίτερα ο κοντός χιτώνας, σχιστός στους μηρούς, και οι ψηλές μπότες.

Ν. Χατζηδάκη

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ  Μανόλης Χατζηδάκης, 1945: «Εικόνα πάνω σέ λεπτό σανίδι πού έχει σκεβρώσει. Τοϋτο προκάλεσε στή μέση τής εικόνας μιαν έλαφρή διάσπαση τής χρωματικής επιφάνειας. Κατά τ’ άλλα διατηρείται πολύ καλά. Διαστ. 40,5×31,5 έκ.».
Η εικόνα έχει υποστεί παλαιό καθαρισμό με τη μέθοδο της φωτιάς, που έχει καταστρέφει τη ζωγραφική επιφάνεια και έχει αλλοιώσει τα χρώματα που έχουν αποκτήσει έναν ομοιόμορφο, σχεδόν μαύρο τόνο. Βλ. και Παράρτημα III.

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ  Ζάκυνθος, ναός Εσταυρωμένου.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  Αδημοσίευτη

Περιγραφές της εικόνας, χωρίς να έχει ταυτιστεί, έχουν γίνει από το Ζώη 1920, το Σισιλιάνο,
1935, σ. 152, τον Κονόμο, 1988, σ. 71-72, και το Ρηγόπουλο, 1990, σ. 50-52, που μνημονεύει και περιγραφή του Πλαίσα.
Σημειώσεις
1. Βλ. σχετικά Μouriki, 1968. σ. 13-28. Ηoly Image, Holy Space, 1988, αρ. 67, σ. 152 και 223.
2. Σινά, 1990, εικ. 78 (Ν. Δρανδάκης)· η εικόνα αποδίδεται στο ζωγράφο Άγγελο, βλ. και ό.π., εικ. 84, ίδιο θέμα με τον άγιο Νικόλαο στη θέση του αγίου Γεωργίου.
3. Βλ. σχετικά Walter 1992 και εικόνα της αγίας Παρασκευής, αρ. Κατ. 16, σ. 182, σημ. 17-23.
4. Κυριάκού, 1982, πίν. Η’. σ. 216-218.
5. Wethey, 1962, 1, II, αρ. κατ. 113, εικ. 203. Βλ. και παρατηρήσεις στο Davies, 1989, αρ. 22, σ. 71.
6. Φλεμοτόμος, 1990, σ. 203 κ.ε..
7. Πελεκάσης, 1920, αρ. 654-655, σ. 1. Βλ. και σωστές παρατηρήσεις στο Φλεμοτόμος, 1990, σ.203-205.
8. Σισιλιάνος, 1935, σ. 152. Βλ. και Κονόμος, 1988, σ. 71-72.
9. Παπαγιαννόπουλος-Παλαιός, 1946, σ. 23, αρ. 97 Κοίμηση της Θεοτόκου, διαστ. 37×46 εκ. (του 1648). Η γνησιότητα της υπογραφής δεν έχει ελεγχθεί από όσο γνωρίζω.
10. Πεντόγαλος, 1974, σ. 34-51. Κονόμος, 1988, σ. 69-76.
11. Chatzidakis, 1962, σ. 125, σημ. 2, 148. Χατζηδάκης, 1977, σ. 172. Χατζηδάκης, 1997, με προηγούμενη βιβλιογραφία.
12. Μετά το Βυζάντιο, 1996, αρ. 40.