Δείτε το βιβλίο

Η ΑΠΟΚΑΘΗΛΩΣΗ
48,8 x 34 x 2 εκ.
Μέσα 18ου αιώνα

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 52

Επάνω στο χρυσό κάμπο προβάλλει λοξά τοποθετημένος ο Σταυρός πλαισιωμένος στο ύψος των κεραιών από τρεις άνδρες που, ανεβασμένοι σε δύο σκάλες, αποκαθηλώνουν το νεκρό σώμα του Χριστού. Οι έντονες κινήσεις τους απεικονίζουν τη μεγάλη προσπάθεια να συγκρατήσουν το βαρύ νεκρό σώμα, που λυγίζει στη μέση και αιωρείται μπροστά στη σκάλα. Χαμηλότερα, γονατιστή ανδρική μορφή, πιθανώς ο Ιωσήφ, απλώνει λευκό σεντόνι για να υποδεχθεί το σώμα του Χριστού, ενώ άλλος άνδρας με λευκή γενειάδα, σαρίκι, λευκό μανδύα και ψηλές κόκκινες μπότες στρέφεται προς το Σταυρό. Στα δεξιά η Παναγία, γονατισμένη, έχει τα χέρια ενωμένα, σε στάση προσευχής, ενώ αριστερά μια γυναίκα σκεπάζει το πρόσωπο της με το ύφασμα του μανδύα της.
Η εικόνα έχει σχήμα έλλειψης, γνωστό σε λίγες μεταβυζαντινές εικόνες, όπως στην εικόνα του Πάθους του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (αρ. Κατ. 17) αλλά και σε μεταγενέστερες εικόνες της Βάπτισης και της Ανάστασης του 18ου αιώνα στην Κέρκυρα¹. Στο χαμηλότερο τμήμα, στη βάση του Σταυρού, επάνω στο λευκό σεντόνι υπάρχει επιγραφή με μαύρα γράμματα: ΧΕΙΡ κωνσταντίνου κονταρήνη. Ο τύπος της υπογραφής, παρουσιάζει ομοιότητα με όλες τις γνήσιες υπογραφές του Κωνσταντίνου Κονταρίνη². Έχει την ίδια καλλιγραφική ακρίβεια και θα μπορούσε να θεωρηθεί γνήσια, χωρίς όμως αυτό να επιβεβαιώνεται από την εργαστηριακή εξέταση που έδειξε ότι ζωγραφίστηκε επάνω σε νεότερη επιζωγράφηση.
Η πολυπρόσωπη, δυτικού χαρακτήρα σύνθεση στην εικόνα μας ξεχωρίζει με την απόπειρα προοπτικής απόδοσης με βράχυνση των μορφών γύρω από το λοξά τοποθετημένο Σταυρό. Η σκηνή όμως δεν ακολουθεί τα ήδη γνωστά δυτικά εικονογραφικά πρότυπα που συναντούμε σε άλλες, επίσης δυτικότροπες, εικόνες του 17ου και του 18ου αιώνα, όπως τη φλαμανδική χαλκογραφία που χρησιμοποιεί ο Θεόδωρος Πουλάκης σε εικόνα της Κεφαλονιάς³ και το πρότυπο του πίνακα του Rossο Fiorentino (1494-1540) στη Volterra (1521), που επαναλαμβάνεται αργότερα από τον Daniele da Volterra⁴ και συναντούμε σε εικόνα στο Βανάτο της Ζακύνθου⁵ και σε εικόνα του αγίου Μεθοδίου, του κύκλου του Κωνσταντίνου Κονταρίνη, στην Κέρκυρα⁶.

Η σύνθεση στην εικόνα μας έχει ως πρότυπο έργο του γάλλου ζωγράφου Le Brun (1619-1690), που είχε κυκλοφορήσει σε χαλκογραφίες του φίλου και σύγχρονοί του χαράκτη Αudran (1 639-1684)⁷ και διαδόθηκε στη γαλλική ζωγραφική του 17ου αιώνα⁸. Οι ομοιότητες εντοπίζονται κυρίως στο χαμηλότερο τμήμα της σύνθεσης, όπου η Παναγία βρίσκεται σε όμοια στάση προσευχής, συνοδευόμενη από μια γυναίκα, και όπου μία γυναίκα θρηνεί σκεπάζοντας το πρόσωπο με τα χέρια της, όπως και στην εικόνα μας. Αξίζει να σημειωθεί ότι τις στάμπες του «Καρόλου Λεμπρούν…έκ τάς Γαλλίας» συνιστά ο Παναγιώτης Δοξαράς στην Πραγματεία του Περί ζωγραφιάς (χφ. Αθηνών 1724), μεταξύ πολλών άλλων, ως πρότυπο για τους νέους ζωγράφους⁹. Το πρότυπο της πραγματείας του Δοξαρά ήταν η γαλλική έκδοση της πραγματείας του Da Vinci από τον Du Fresne, εγχειρίδιο που ήταν ιδιαίτερα αγαπητό στην Ακαδημία του Le Brun στο Παρίσι¹⁰. Η προσαρμογή του προτύπου της Αποκαθήλωσης του Le Brun στην εικόνα μας ακολουθεί τη χαρακτηριστική βυζαντινότροπη σχηματική απόδοση, με τονισμένα περιγράμματα και ταυτόχρονα με κάποια εκζήτηση στο σχέδιο που μιμείται την τεχνική των εικόνων του Τζάνε και του Πουλάκη· με μεγαλύτερη έμφαση αποδίδονται οι έντονες εκφράσεις στα πρόσωπα, ενώ η απόδοση της πτυχολογίας με πυκνότερες καλλιγραφικές πτυχώσεις θυμίζει ανάλογη τεχνική σε εικόνα του Γεωργίου Βιδάλε (1666) με τον άγιο Ιωάννη Πρόδρομο της Συλλογής Λοβέρδου στο Βυζαντινό Μουσείο¹¹. Η εικόνα μας με πιο ζωηρά χρώματα πρέπει να προέρχεται από συγγενικό εργαστήριο της Ζακύνθου.

ΔIATHΡΗΣΗ  Η εικόνα διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση με μικρές φθορές στις άκρες ψηλά και χαμηλά, κοντά στο πλαίσιο, όπου υπήρχαν και επιζωγραφήσεις που αφαιρέθηκαν κατά τον πρόσφατο καθαρισμό. Διακρίνεται καθαρά το εγχάρακτο προκαταρκτικό σχέδιο επάνω στην προετοιμασία. Βλ. και Παράρτημα III.

Ν. Χατζηδάκη

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  Καλογερόπουλος, 1926, εικ. απέναντι στη σ. 104. Ξυγγόπουλος, 1956, σ. 318, σημ. 5. Βοκοτόπουλος. 1990, σ. 163.

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ  Ζάκυνθος. Αθήνα, Συλλογή Θεόδωρου Ζουμπουλάκη, όπου το εντοπίζει ο Καλογερόπουλος στη δημοσίευση του 1926 (σ. 104).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Η εικόνα της Βάπτισης σε παραδοσιακή, συγγενική με τα συντηρητικά έργα του Κονταρίνη τεχνοτροπία, Βοκοτόπουλος, 1990, αρ. 126, εικ. 295, και η εικόνα της Ανάστασης σε καθαρά δυτική τεχνοτροπία του ύστερου 18ου αι., Ιερά Μητρόπολις Κέρκυρας, 1994, εικ. 212.
2. Βλ. πρόχειρα αρ. Κατ. 43 και 44.
3. Ρηγόπουλος, 1979, πίν. 154, 155. Κεφαλονιά Α’, 1989, εικ. 235.
4. Venturi, 1979, εικ. 105.
5. Έργο άγνωστου ζωγράφου του τέλους του 18ου αι., Χαραλαμπίδης, 1978, σ. 32 κ.ε., εικ. 8 και σ. 33 κ.ε., εικ. 9.
6. Η σκηνή παριστάνεται επάνω στο επιγονάτιο του αγίου. Βοκοτόπουλος, 1990, αρ. 136, εικ. 314.
7. Βλ. σχετικά, Μale, 1932, σ. 282. Η χαλκογραφία βρίσκεται στο Παρίσι, Bibliothèque Nationale, Cabinet des Estampes (Εd 68, Da 35, fο 82). Το έργο του Lebrun βρίσκεται στο Μουσείο της Rennes· για το ζωγράφο βλ. πρόχειρα, Benezit, 1961, τ. V, σ. 459 κ.ε.
8. Βλ. πρόχειρα, Male, 1932, σ. 282, εικ. 164 (έργο του Jouvenet, 1697, στο Λούβρο).
9. Λάμπρος, 1871, σ. 27. Ρrocopiou, 1939, σ. 102-103, 112.
10. Ο Δοξαράς εικονογραφεί το εγχειρίδιό του με αντίγραφα από έργα του Ρoussin. Ρrocopiou, 1939, σ. 103 κ.ε., πίν. 8-9. Κυριακού, 1982, σ. 219, 223, πίν. ΙΔ’, ΙΈ.
11. Χατζηδάκης, 1987, σ. 191. Κονόμος, 1988, σ. 83, εικ. 44.