Δείτε το βιβλίο

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΘΡΗΝΟΣ

27,5×37,7×2 εκ.
18ος αιώνας

Ο Χριστός, ξαπλωμένος επάνω σε μαρμάρινη ρόδινη λάρνακα, ακουμπά το κεφάλι του στην αγκαλιά της Παναγίας που ανακάθεται στο προσκέφαλό του. Στα αριστερά, πίσω από την Παναγία, στέκει όρθια γυναίκα με θλιμμένο πρόσωπο, ενώ στο κέντρο, μπροστά από το μεγάλο Σταυρό, ο Ιωάννης σκύβει για να ασπαστεί το χέρι του νεκρού Χριστού και η Μαρία Μαγδαληνή θρηνεί με υψωμένα τα δύο χέρια στον ουρανό. Στα δεξιά ο Ιωσήφ, σκυμμένος, ετοιμάζεται να τυλίξει με το σάβανο το νεκρό και πίσω του ο Νικόδημος στηρίζει τη σκάλα. Κάτω από τις κεραίες του Σταυρού δύο άγγελοι κρατούν τα σύμβολα του Πάθους, τη λόγχη, το σπόγγο και τα τρία καρφιά. Η σκηνή εκτυλίσσεται επάνω σε χρυσό κάμπο, μπροστά από πλούσιο τοπίο με καστανόχρωμους και γαλάζιους λόφους. Ανάμεσά τους προβάλλουν, σε όλη την έκταση του τοπίου, τα κτίρια μιας πόλης σε μονοχρωμία. Επάνω στο χρυσό κάμπο με κόκκινα κεφαλαία η επιγραφή: Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟC ΘΡΙΝΟC. Χαμηλά, αριστερά, με μαύρα κεφαλαία γράμματα: ΧΕΙΡ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΝΟΜΙΚΟΥ.
Στην εικόνα συναντούμε εικονογραφικό τύπο γνωστό σε παλαιότερες εικόνες βυζαντινής καταγωγής, όπως η εικόνα στο Σινά, των αρχών του 15ου αιώνα¹. Στην εικόνα αυτή κοινή είναι η στάση και η θέση των κύριων μορφών της σύνθεσης. Η Παναγία κάθεται στο προσκέφαλο του Χριστού, ο Ιωάννης ασπάζεται το χέρι του σκυμμένος και ο Ιωσήφ, σε όμοια στάση, ανακρατεί τα πόδια του. Διαφέρει η θέση της Μαρίας Μαγδαληνής, που στην εικόνα του Σινά στέκει αριστερά στο πλάι, όρθια, στη θέση της γυναίκας, που στην εικόνα μας στέκει πίσω από την Παναγία. Ως προς τη θέση της Μαγδαληνής με υψωμένα χέρια στο κέντρο, πίσω από το Χριστό και μπροστά από το Σταυρό, συναντούμε το βυζαντινό της πρότυπο στις τοιχογραφίες της Τράπεζας της Πάτμου, γύρω στο 1200, καθώς και σε χειρόγραφο του 1322-1340 στην Οξφόρδη². Η συγγένεια με αυτά τα βυζαντινά πρότυπα επεκτείνεται στην απεικόνιση της σκηνής μπροστά από το Σταυρό που υψώνεται μέσα σε τοπίο με βράχους και μπροστά στα τείχη της Ιερουσαλήμ. Σε μεταγενέστερες εικόνες συναντούμε ανάλογη διάταξη, με τη Μαγδαληνή στο κέντρο με υψωμένα χέρια, μπροστά από το Σταυρό, όπως σε εικόνα λαϊκής τεχνοτροπίας, του τέλους του 18ου αιώνα, στη Συλλογή Οικονομοπούλου³.

Στην εικόνα μας συναντούμε κοινά τεχνοτροπικά γνωρίσματα με την Κοίμηση της Παναγίας που φέρει την πλαστή υπογραφή Κουλουμπή (αρ. Κατ. 55). Ο ζωγράφος προτιμά τη χρωματική ποικιλία, το απλό σχέδιο και τα έντονα περιγράμματα- αποδίδει, ακόμη, με τον ίδιο τρόπο τα πρόσωπα που έχουν ίδια φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά μέ βαριά βλέφαρα. Διαπιστώνουμε, επίσης, όμοιου τύπου μικρογραφική απόδοση των κτιρίων της πόλης του βάθους σε μονοχρωμία.
Υπογραφή του Δημητρίου Νομικού υπάρχει σε μερικές εικόνες μικρογραφικού χαρακτήρα με τεχνοτροπία διαφορετική από εκείνη της εικόνας μας4. Πιθανότατα η υπογραφή του στην εικόνα μας είναι πλαστή, όπως και η υπογραφή του Κουλουμπή στην εικόνα της Κοίμησης αρ. Κατ. 55 (Εικ. 243). Η ανάπτυξη του τοπίου με τους μαλακούς λόφους στο βάθος της σύνθεσης και στις δύο εικόνες χαρακτηρίζει συχνά εικόνες της Κοίμησης που συναντούμε στη Ζάκυνθο και στην Κεφαλονιά5. Σύμφωνα με τα παραπάνω και οι δύο αυτές εικόνες πρέπει να προέρχονται από το ίδιο νησί.

Ν. Χατζηδάκη

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ   Η εικόνα διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση. Δεν έχει γίνει παλαιός καθαρισμός.

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ   Ζάκυνθος (;).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  Αδημοσίευτη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Σινά, 1990, σ. 202, εικ. 75 (Ν. Δρανδάκης).
2. Spatharakis, 1995, εικ. 6, 9.
3. Μπαλτογιάννη, 1986, αρ. 169, σ. 97, πίν. 167.
4. Εικόνα με σκηνές δωδεκαόρτου του 1607 και εικόνα του Λειψάνου του αγίου Σπυρίδωνος από τη Συλλογή Λοβέρδου στο Βυζαντινό Μουσείο (Παπαγιαννόπουλος-Παλαιός, 1946, αρ. 305, σ. 48 και αρ. 560, σ. 74). Για το ζωγράφο βλ. Ξυγγόπουλος, 1956, σ. 323 κ.ε.
5. Βλ. παραδείγματα και βιβλιογραφία αρ. Κατ. 55, σ. 388-390.