Δείτε το βιβλίο

Η ΠΙΕΤΑ

53,7×46,7×2,3 εκ.
Εμμανουήλ Τζάνες, 1657

Η Παναγία, καθισμένη σε βράχο, κρατεί στην αγκαλιά της το σώμα του νεκρού Χριστού σε σχεδόν οριζόντια θέση. Αριστερά στέκει όρθιος, γυρισμένος προς αυτή, ο Ιωάννης ο Θεολόγος και στα δεξιά, σε αντίστοιχη στάση, ο Ιωσήφ ο Αριμαθείας κρατώντας λευκό σεντόνι με τα δύο χέρια. Η Παναγία φορεί βαθυκόκκινο μαφόριο και γαλάζιο φόρεμα, ο Ιωάννης ανοιχτό ρόδινο ιμάτιο και βαθύ γαλάζιο χιτώνα, και ο Ιωσήφ γκριζογάλανο χιτώνα και ιμάτιο. Ο βράχος έχει καστανόλευκο χρώμα και κοσμείται με λεπτούς ανθισμένους βλαστούς. Στο κάτω τμήμα της εικόνας, επάνω στο χρυσό, με κεφαλαία κόκκινα γράμματα η επιγραφή: ΧΕΙΡ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΙΕΡΕΩC ΤΟΥ ΤΖΑΝΕ και η χρονολογία  ,ΑΧΝΖ’ (1647) σε πιο μικρή κλίμακα. Ο εργαστηριακός έλεγχος από το Στέργιο Στασινόπουλο έδειξε ότι η επιγραφή είναι γνήσια και ότι είχε σε παλαιά εποχή ξαναζωγραφιστεί με κόκκινο χρώμα. Ανάλογη διαπίστωση έχει γίνει και για την εικόνα της Δέησης του ζωγράφου Λέου, αρ. Κατ. 34. Η απόδοση του Επιτάφιου Θρήνου στην εικόνα μας αποτελεί τη βυζαντινίζουσα εκδοχή της κοινής στην ιταλική ζωγραφική σκηνής της Πιετά, που καθιερώνεται και διαδίδεται σε κρητικές εικόνες από το 15ο αιώνα και εξής, με πιο γνωστά δείγματα τις εικόνες του Ανδρέα Παβία στο Rossanο και του κύκλου του Νικολάου Τζαφούρη στο Μουσείο Μπενάκη¹. Το θέμα, με βυζαντινότροπη απόδοση, όπως στην εικόνα μας, διαδίδεται σε πολλές εικόνες από το τέλος του 15ου αιώνα και εξής. Η εικόνα του ζωγράφου Πέτρου Κλάδου, στο ναό της Santa Fosca στη Βενετία² (Εικ. 164), αποτελεί το παλαιότερο γνωστό δείγμα αυτού του εικονογραφικού τύπου, που ανασυνθέτει μορφές οι οποίες κατάγονται από τρεις διαφορετικές σκηνές του κύκλου του Πάθους του Χριστού³ : Ο Χριστός και η Παναγία από τον Επιτάφιο Θρήνο, ο Ιωάννης από τη Σταύρωση και ο Ιωσήφ από την Aποκαθήλωση. Η εικόνα του 16ου αιώνα στο Μουσείο της Ρadova (Εικ. 166) είναι πιστό αντίγραφο της εικόνας του Πέτρου Κλάδου⁴, ενώ παραλλαγές του τύπου απαντιόνται σε εικόνες του 17ου και του 18ου αιώνα στο Ελληνικό Ινστιτούτο της Βενετίας, στην Βologna, στο Μουσείο Μπενάκη, στο Άγιον Όρος και στο Βελιγράδι⁵. Ο Εμμανουήλ Τζάνες στην εικόνα μας ακολουθεί πιστά το πρότυπο της εικόνας του Πέτρου Κλάδου (Εικ. 163, 164). Οι ομοιότητες επεκτείνονται στους χρωματισμούς των υφασμάτων, στην απόδοση της πτυχολογίας, ακόμη και στο ιταλίζον λευκό, σχεδόν διάφανο, περίζωμα του Χριστού· διαφορά μικρή διαπιστώνεται στην απόδοση του σώματος του Χριστού, με πιο συντηρητική, βυζαντινότροπη, τέχνη στην εικόνα μας. Ο Τζάνες ακολουθεί και στην τεχνοτροπία το πρότυπο του 15ου αιώνα· ζωγραφίζει τα πρόσωπα, καθώς και το σώμα του Χριστού, με σταθερά περιγράμματα, ενώ ο βαθυκάστανος προπλασμός φωτίζεται με μικρές, παράλληλες, λευκές γραμμές. Η πτυχολογία αποδίδεται με γεωμετρικές επιφάνειες χωρίς να εμφανίζονται ιταλικές επιδράσεις, παρά μόνο σε μικρό βαθμό στο περίζωμα του Χριστού που σχηματίζει πιο μαλακές πτυχώσεις. Αυτό τον άκρως συντηρητικό χαρακτήρα έχουν αρκετά έργα του Εμμανουήλ Τζάνε, που αντιγράφει αρκετά συχνά πρότυπα εικόνων του 15ου αιώνα, όπως στις εικόνες του αγίου Σπυρίδωνος στο Μουσείο Correr της Βενετίας, του 1635, και του αγίου Αντωνίου στην Κέρκυρα, του 1645, που εντάσσονται στην κρητική περίοδο του ζωγράφου, καθώς και στις μεταγενέστερες εικόνες του αγίου Νικολάου του έτους 1683 (αρ. Κατ. 30), και της Παναγίας Καρδιώτισσας στη Βενετία⁶. Ο Εμμανουήλ Τζάνες υπογράφει και άλλες εικόνες, που αιφνιδιάζουν με το συντηρητισμό τους, όσο ακόμη βρίσκεται στην Κέρκυρα, όπως η Εις Άδου Κάθοδος και ο Χριστός εν Δόξη, του έτους 1648⁷.
Η χρονολογία 1657 της εικόνας μας ανήκει στην τριετία (1655-1657), κατά την οποία είναι πιθανόν ότι ο Εμμανουήλ Τζάνες βρισκόταν ακόμη στην Κέρκυρα, εφόσον η πρώτη μαρτυρία για την παρουσία του στη Βενετία χρονολογείται το Μάρτιο του 16588. Η απομίμηση, ωστόσο, του παλαιότερου προτύπου της εικόνας του Πέτρου Κλάδου, που βρισκόταν στη Βενετία πιθανότατα από τις αρχές του 16ου αιώνα⁹, ίσως υποδηλώνει και προγενέστερη παρουσία του ζωγράφου στην πόλη της Αδριατικής, όπως υπέθετε ο Μέρτζιος¹⁰. Η διάδοση του προτύπου του 15ου αιώνα σε εικόνες του 16ου αιώνα, όπως η εικόνα της Ρadova, επιτρέπει την υπόθεση ότι ο Τζάνες μπορούσε να έχει δει και άλλες παρόμοιας εικονογραφίας και τέχνης εικόνες στην περιοχή, χωρίς να αποκλείεται βέβαια η πιθανότητα να γνώριζε ανάλογες εικόνες όσο ζούσε ακόμη στην Κρήτη ή και στην Κέρκυρα.

Ν. Χατζηδάκη

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ   Η εικόνα διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση. Ο εργαστηριακός έλεγχος από το Στέργιο Στασινόπουλο έδειξε ότι η υπογραφή είχε ξαναζωγραφιστεί σε παλαιότερη εποχή.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  Χατζηδάκης, 1948, σ. 471, αρ. 4. Βοκοτόπουλος, 1990, σ. 106 (δεν περιλαμβάνεται στον κατάλογο των έργων του Τζάνε, επειδή δεν μπόρεσε τότε να ελέγξει τη γνησιότητα της υπογραφής).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Βλ. πρόχειρα σχετικά Ν. Χατζηδάκη, 1993, σ. 32.
2. Ν. Χατζηδάκη, 1993, σ. 32-35, αρ. 3, όπου βιβλιογραφία και άλλα παραδείγματα.
3. Βλ. σχετικά Ν. Χατζηδάκη, 1993, σ. 32 και Καλαφάτη, 1995, σ. 140 κ.ε.
4. Ν. Χατζηδάκη, 1993, σ. 32, 34 και 152, αρ. 36.
5. Chatzidakis, 1962, αρ. 153, σ. 159. Αngiolini-Martinelli, 1984, σ. 57 κ.ε., αρ. 7, εικ. στη σ. 15. Ξυγγόπουλος, 1936, αρ. 30, σ. 43-44, πίν. 22 (πλαστή υπογραφή Εμμανουήλ Τζάνε). Tatić-Đjurić, 1979, σ. 551-569, εικ. 1. Εικόνα Αγίου Όρους, αδημοσίευτη, στο φωτογραφικό αρχείο του Μανόλη Χατζηδάκη.
6. Βοκοτόπουλος, 1990, αρ. 72, σ. 108-110, εικ. 50-51. Βλ. σχετικά αρ. Κατ. 30, σ. 276 κ.ε., σημ. 3-6 και Βοκοτόπουλος, 1990, σ. 106-107, 114-115.
7. Ιερά Μητρόπολις Κέρκυρας, 1994, εικ. 132 και 133. Βλ. και εικόνα με την Παναγία Αμόλυντο, του έτους 1635, Εast Christian Art, 1987, αρ. 62, σ. 76.
8. Βοκοτόπουλος, 1990, σ. 106. Δρανδάκης, 1974, σ. 37, σημ. 8.
9. Βλ. σχετικά Ν. Χατζηδάκη, 1993, αρ. 3, σ. 34.
10. Μέρτζιος, 1939, σ. 242.