Ο ΑΡΧΑΓΓΕΛΟΣ ΜΙΧΑΗΛ
Τέλη 18oυ αι.-αρχές 19ου αι.
70,5 x 38 εκ.
ΞΥΛΟ, ΑΥΓΟΤΕΜΠΕΡΑ

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 70

Συντήρηση: Στ. Στασινόπουλος

Σε χρυσό κάμπο παριστάνεται ορθόκορμος και μετωπικός με ορθάνοικτες τις μεγάλες φτερούγες ο αρχάγγελος Μιχαήλ με πλούσια στρατιωτική εξάρτυση να πατά με τα πόδια διεσταλμένα επάνω σε ανδρική μορφή. Με το δεξιό χέρι που είναι προτεταμένο διαγώνια κρατεί υψωμένη τη ρομφαία, ενώ στο αριστερό κρατεί ανεπτυγμένο ενεπίγραφο ειλητάριο, όπου απλώνεται σε έξι στίχους το χωρίο  από την παραβολή του πλουσίου: ΑΦΡΩΝ Α/ΦΡΟΝ, ΤΟΥΤΗ / ΤΗ ΝΥΚΤΗ / ΤΗΝ ΨΗΧΗ/Ν CΟΥ ΑΠΕΤΟΥ/CIN AΠΟ COY. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον στην εικόνα της Συλλογής παρουσιάζει η λεπτολόγος απόδοση της πολύτιμης φορεσιάς του αγίου. Φορεί κατάσαρκα κοντό πράσινο χειριδωτό χιτώνα με άνθινο διάκοσμο και διάλιθες ταινίες στις παρυφές στην κατώτερη απόληξη και τα μανίκια. Ο ολόχρυσος μεταλλικός θώρακας κοσμείται στο στήθος με πλούσιο φυτικό διάκοσμο και καταλήγει σε γλωσσωτά ελάσματα στο κατώτερο μέρος και τις επωμίδες. Εντυπωσιακός είναι ο κόκκινος μανδύας που στερεώνεται με πόρπη σε σχήμα άνθους, ψηλά επάνω από το στήθος καθώς ανεμίζει προς τα πίσω καταλήγοντας σε πυκνές πτυχώσεις. Τα πόδια καλύπτουν υπόλευκες δρομίδες με περίτεχνο διάκοσμο και χρυσές περισκελίδες επίσης με φυτικό και άνθινο διάκοσμο. Στο κάτω μέρος της σύνθεσης νέος αγένειος άνδρας ξαπλωμένος επάνω σε ύφασμα, που μοιάζει να κοιμάται, φορεί σκουροπράσινο κοντό χιτώνα ζωσμένο στη μέση, κόκκινες περισκελίδες και οθωμανικού τύπου κεφαλοκάλυμμα.

Στο ανώτερο τμήμα της παράστασης επάνω στο χρυσό βάθος ζυγιάζεται δεξιά και αριστερά της κεφαλής του αγίου η επιγραφή Ο ΑΡΧΩΝ  ΜΙΧΑΗΛ.

Η παράσταση του ολόσωμου αρχαγγέλου με στρατιωτική περιβολή έλκει την καταγωγή της από την μνημειακή ζωγραφική των βυζαντινών χρόνων, όπου συχνά ο Μιχαήλ τοποθετείται άλλοτε κοντά στο ιερό και άλλοτε δίπλα ή κοντά στη θύρα εισόδου στο ναό ως προστάτης¹, ιδιότητα στην οποία οφείλει και το σύνηθες προσωνύμιο ΦΥΛΑΞ, που τον συνοδεύει². Ο τύπος αυτός, που θα γνωρίσει διάφορες παραλλαγές, κυρίως στη θέση των χεριών της μορφής και των αντικειμένων που κρατεί (ρομφαία, θηκάρι σπαθιού, ειλητάριο, σφαίρα του κόσμου κ.ο.κ.)³, απαντά και στην τέχνη των φορητών εικόνων⁴. Πιο συνηθισμένη είναι αυτή του αρχαγγέλου να κρατεί ξίφος και θηκάρι και να πατά σε κυλινδρικό μαξιλάρι, η οποία καθιερώνεται στην κρητική ζωγραφική και επιβιώνει τους επόμενους αιώνες, όπως η δεσποτική εικόνα από την Παναγία Επισκοπιανή στη Ζάκυνθο, σήμερα στο Μουσείο της πόλης⁵, η εικόνα που αποδίδεται στον Κρητικό ζωγράφο Ανδρέα Ρίτζο στη μονή του Σινά (β΄ μισό 15ου αι.)⁶, μία στη μονή του Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο (μέσα 16oυ αι.)⁷, αυτή από την Παναγία Σπηλαιώτισσα στην Κέρκυρα (πρώτο τέταρτο 17ου αι.)⁸ και αυτή στο Μουσείο Κανελλοπούλου με υπογραφή του Ιάκωβου Αμοργαίου (α΄ μισό 17ου αι.)⁹.  Σε άλλη παραλλαγή ο αρχάγγελος κρατεί τη σφαίρα του κόσμου, τυπικό σύμβολο εξουσίας, όπως στην αριστουργηματική παλαιολόγεια εικόνα από την Κωνσταντινούπολη, σήμερα στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (14ος αι.)¹⁰, στην οποία ωστόσο δεν απεικονίζεται με στρατιωτική περιβολή. Ο αρχάγγελος Μιχαήλ να κρατεί σφαίρα και να έχει πολεμική φορεσιά απαντά σπανιότερα σε μεμονωμένες περιπτώσεις στα βυζαντινά και πρώιμα μεταβυζαντινά χρόνια όπως στο εικονίδιο από τη μονή Αρδενίτσας (1690)¹¹, ενώ συχνότερα εντοπίζεται σε όψιμα έργα εργαστηρίων της βορείου Ελλάδας¹².

Πιο συχνή είναι η παραλλαγή του αρχαγγέλου ως πολεμιστή με υψωμένη ρομφαία και ανεπτυγμένο ειλητάριο, τύπος που υπαγορεύεται και από τον Διονύσιο τον εκ Φουρνά¹³ και απαντά κυρίως στη μνημειακή ζωγραφική των μεταβυζαντινών χρόνων, όπως η εντυπωσιακή τοιχογραφία στο παρεκκλήσιο του Αγίου Νικολάου στην αθωνική μονή της Μεγίστης Λαύρας που υπογράφει ο Θηβαίος ζωγράφος Φράγγος Κατελάνος (1560)¹⁴ και η αποτοιχισμένη  παράσταση από τον ναό της Αγίας Αικατερίνης του Γρυπάρη στη Ζάκυνθο, σήμερα στο Βυζαντινό Μουσείο της πόλης (β΄ μισό 17ου αι.)¹⁵. Ανάλογα αποδίδεται ο Μιχαήλ και σε εικόνα στο Ιστορικό Μουσείου της Μόσχας (17ος αι.¹⁶), στην εικόνα με υπογραφή του κρητικής καταγωγής Γεωργίου Σκορδίλη, στο παρεκκλήσιο της Σχολής Ευελπίδων στην Αθήνα (1640)¹⁷ και στη σύνθετη εικόνα με την Παναγία και αγίους στο Μητροπολιτικό Μέγαρο της Ζακύνθου (αρχές 18ου αι.)¹⁸.

Εξίσου γνωστή είναι και η παραλλαγή που αναδεικνύει μία άλλη ιδιότητα του αρχαγγέλου Μιχαήλ, αυτή του κριτή των ψυχών, να τελεί δηλαδή την ψυχοστασία, θέμα που φαίνεται να εισάγεται στην ορθόδοξη εικονογραφία τον 16ο αιώνα, με σαφείς επιρροές από τη δυτική τέχνη, και θα γνωρίσει σχετική δημοφιλία. Στην παραλλαγή αυτή ο άγιος φορεί επίσης στρατιωτική περιβολή και κρατεί ξίφος το οποίο συνδυάζεται ενίοτε με τον ζυγό της ψυχοστασίας¹⁹, ανεπτυγμένο ενεπίγραφο ειλητάριο, ενώ συνήθως πατά επάνω σε ανδρική μορφή, άλλοτε αμαρτωλού και άλλοτε διαβόλου²⁰. Από τα παλαιότερα γνωστά έργα η ωραία εικόνα του Γεωργίου Κλόντζα με το αρχάγγελο Μιχαήλ ως ψυχοπομπό στο κέντρο, πλαισιωμένο από  εμφανίσεις και σκηνές θαυμάτων²¹.

Στη εικόνα, που αποτελεί το μοναδικό γνωστό έργο που φέρει την υπογραφή του Κρητικού Αντωνίου Μηταρά, στο Μουσείο του Ελληνικού Ινστιτούτου της Βενετίας (17ος αι.), ο αρχάγγελος σε κινημένη στάση κρατεί το ξίφος στη δεξιά και τη ψυχή του νεκρού στην αριστερά, ενώ πατά στο σώμα ημίγυμνου άνδρα²². Ανάλογη οργάνωση έχει και η εικόνα μικρών διαστάσεων με το ίδιο θέμα από τη μονή Ελεούσας στο νησί των Ιωαννίνων, σήμερα στο Κέντρο Προστασίας και Προβολής Ιστορίας και Τέχνης της Μητρόπολης Ιωαννίνων, την οποία υπογράφει ο Ρεθύμνιος ζωγράφος Εμμανουήλ Τζάνες²³. Ο ίδιο τύπος απαντά στο εξής σε σημαντική σειρά κρητικών και επτανησιακών εικόνων , όπως η εικόνα στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο²⁴, η οποία παρουσιάζει στενή συνάφεια με αυτήν του Μηταρά. Πιο σύνθετη είναι η απεικόνιση του αγγέλου στη μικρογραφικού χαρακτήρα εικόνα του Γεωργίου Κορτεζά, στη Μουσείο της Αντιβουνιώτισσα στην Κέρκυρα (α΄ μισό 17ου αι.)²⁵, με σπάνια συναπεικόνιση των τριών αρχαγγέλων Γαβριήλ, Μιχαήλ και Ραφαήλ. Στο κέντρο της σύνθεσης δεσπόζει ο ψυχοπομπός Γαβριήλ  με πολύτιμη στρατιωτική περιβολή σκευή που αποτελείται, σπαθί στο θηκάρι που κρέμεται στην πλάτη του, να κρατεί το ζυγό της ψυχοστασίας και ανοικτό ενεπίγραφο ειλητάριο στο ένα χέρι, ενώ στο άλλο κρατεί το ομοίωμα της ψυχής του λευκογένειου άνδρα επάνω στον οποίο πατά.

Ο συνδυασμός των τριών στοιχείων, δηλαδή του σπαθιού, του νεκρού και της ψυχής σε μικρογραφία, απαντά σε σειρά εικόνων όψιμων μεταβυζαντινών χρόνων όπως η εικόνα στην Αγία Μαρίνα στους Σουλάρους Κεφαλλονιάς²⁶, το εικονίδιο επτανησιακού εργαστηρίου, στη Συλλογή Οικονομοπούλου (18ος αι.)²⁷,  η θύρα από την πρόθεση του Αγίου Ιωάννου του Νέου στη Σωζόπολη με υπογραφή Δημητρίου (1796), σήμερα στο Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης²⁸, η σύνθετη εικόνα του αρχαγγέλου με σκηνές εμφανίσεων και θαυμάτων, έργο του Κωνσταντινουπολίτη Νικόλα Σωτηριάδη (1840) από τον Άγιο Αθανάσιο στη Βάρνα²⁹ και μία ακόμη στην ίδια Συλλογή (19ος αι.)³⁰. Ο τύπος αυτός με επιμέρους παραλλαγές απαντά συχνά και στην καλλιτεχνική παραγωγή της Ηπείρου³¹. Σημειώνουμε ενδεικτικά την εικόνα  στην οποία ο αρχάγγελος Μιχαήλ εικονίζεται να κρατεί σπαθί και ζυγό, έργο τοπικού εργαστηρίου της Ηπείρου, από το παρεκκλήσιο των Ταξιαρχών στην Παναγία Παρηγορήτισσα της Άρτας, σήμερα στην ομώνυμη συλλογή (αρ. κατά. 216) (τέλη 17ου-αρχές 18ου αι.)³².

Εικονογραφικά επομένως, η παράσταση στην εικόνα της Συλλογής αποδίδει με πιο συνοπτικό τρόπο την παραπάνω παραλλαγή, παραλείποντας το ομοίωμα της ψυχής του νεκρού άνδρα. Ενδιαφέρον ωστόσο έχει το χωρίο που αναγράφεται στο ανοικτό ειλητάριο το οποίο αναφέρεται στην παραβολή του άφρονος πλουσίου (Λουκ. 12:16-20) το οποίο καταδεικνύει τις συνέπειες της πλεονεξίας και δεν απαντά σε άλλα παραδείγματα του τύπου, από όσο γνωρίζουμε, τονίζει ωστόσο τον εσχατολογικό χαρακτήρα του θέματος, και παράλληλα προσδίδει διδακτικό χαρακτήρα στη σύνθεση, στοιχείο που χαρακτηρίζει γενικά την καλλιτεχνική παραγωγή του 18ου αιώνα³³.

Τεχνοτροπικά στην εικόνα μας, που αναπαράγει με συνέπεια και συνάμα αυθορμητισμό τον καθιερωμένο τύπο του αρχαγγέλου-κριτή των ψυχών, συνδυάζονται με αρκετή επιτυχία στοιχεία απευθείας από τη βυζαντινή παράδοση, όπως η ψιλόλιγνη μορφή του αγίου με την περήφανη κορμοστασιά και τη δυναμική κίνηση και η λεπτολόγος διαπραγμάτευση του διακόσμου στις δρομίδες, με άλλα πιο λαϊκά ροπογραφικού χαρακτήρα, όπως η ενδυμασία του νεκρού άνδρα, ή ακόμα και δυτικότροπα, όπως η απόδοση του μεταλλικού θώρακα με την μπαρόκ αισθητικής διακόσμηση και ο κόκκινος μανδύας με την ανήσυχη πτυχολογία. Αντίθετα, κάποια αδυναμία εντοπίζουμε στην απόδοση του φυσιογνωμικού τύπου του αρχαγγέλου, με το επίπεδο πλάσιμο στη γυμνή σάρκα και τα μεγάλα μάτια με το ανέκφραστο βλέμμα, που στερείται ήθους και πνευματικότητας.

Έργο ευσυνείδητου τεχνίτη, η εικόνα της Συλλογής που προοριζόταν, όπως υποδηλώνουν οι διαστάσεις της, για ανάρτηση κοντά στην είσοδο ναού ή προσκυνηματική, μπορεί να αποδοθεί στην καλλιτεχνική παραγωγή βορειοελλαδίτικων εργαστηρίων του ύστερου 18ου αιώνα και των αρχών του 19ου.

Αδημοσίευτη

Ανδρομάχη Κατσελάκη

Δρ Αρχαιολόγος-ΜΑ Ιστορικός Τέχνης

1. Για σχετικά παραδείγματα στη μνημειακή τέχνη βλ. πρόχειρα Δρανδάκη 2002, 184, και ιδιαίτερα υποσ. 4.

2. Λόγω αυτής της ιδιότητας του αρχαγγέλου, ο ίδιος τύπος απαντά και σε έργα μικροτεχνίας που προορίζονταν για φυλαχτά (Δρανδάκη 2002, 184, υποσημ. 3, όπου και σχετικά παραδείγματα.

3. Δρανδάκη 2002, 184.

4. Για συγκεντρωμένα παραδείγματα βλ. πρόχειρα Δρανδάκη 2002, 184, σημ. 5.

5. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997, 62-63, αριθ. 6.

6. Θησαυροί του Σινά 1990, 127, εικ. 69.

7. Χατζηδάκης 1977, 101-102, αριθ. 58.

8. Βοκοτόπουλος 1990, , 98, αριθ. 68.

9. Μουσείο Κανελλοπούλου 2007, 398-399, αριθ. 206 (Ν. Χατζηδάκη).

10. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1998, 36-39, αριθ. 8, όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία.

11. Εικόνες Αλβανίας 2006, αριθ. 39.

12. Από τα λιγοστά σχετικά παραδείγματα σημειώνουμε την ωραία εικόνα στη Συλλογή Ανδρεάδη (τέλη 16^ου αι.) (Δρανδάκη 2002, 184, όπου και άλλα παραδείγματα). Με τον ίδιο τύπο αποδίδεται επίσης σε εικόνα στο παρεκκλήσιο των Ταξιαρχών της Παναγίας Παρηγορίτισσας στην Άρτα (τ. 17^ου-αρχές 18^ου αι.)(Παπαδοπούλου-Τσιάρα 2008, 208-209) και σε δεσποτική εικόνα τέμπλου στον Άγιο Νικόλαο Ελένας στη Βουλγαρία, έργο του Καρπενησιώτη ζωγράφου Νικηφόρου (1805) (Έλληνες Ζωγράφοι στη Βουλγαρία 2008, 113, 139, αριθ. 240).

13. Ερμηνεία 1909, 219.

14. Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 76, εικ. 24.

15. Μυλωνά 1998, 196, αριθ. 69. Για άλλα παραδείγματα βλ. επίσης Δρανδάκη 2002, 184, υποσημ. 7.

16. Εικόνες Κρητικής Τέχνης 1993, αριθ. 63 (Ι. Kyzlasova).

17. Χατζηδάκης-Δρακοπούλου1997, 354, εικ. 244.

18. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997, αριθ. 53, εικ. στη σ. 193.

19. Για το ρόλο του αρχαγγέλου στη μέλλουσα κρίση βλ. LCI, 3, στ. 256.

20. Για το θέμα βλ. Leontakianakou 2009, 145-157.

21. Χατζηδάκη-Κατερίνη 2005, 241-269.

22. Οδηγός του Μουσείου 2005, αριθ. 64, όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία.

23. Σκευοφυλάκιο Μονής Ελεούσας 2017, 75-78, αριθ. 16 (Β. Μαυρίκα).

24. Leontakianakou 2009, 145, εικ. 2.

25. Βοκοτόπουλος 1990, 88, αριθ. 58.

26. Κεφαλονιά 1994, 100, εικ. 169.

27. Μπαλτογιάννη 1985, αριθ. 292.

28. Έλληνες αγιογράφοι στη Βουλγαρία 2008, αριθ. 73. Για τον ζωγράφο βλ. στο ίδιο σ. 98.

29. Popova 2008, 85, αριθ. 66. Στο ίδιο πνεύμα αλλά με πιο αφηγηματικό χαρακτήρα καθώς προστίθενται και άλλες λεπτομέρειες είναι και η θύρα τέμπλου επίσης από την περιοχή της Βάρνας (β΄ μισό 19^ου αι.) (Popova 2008, 88, αριθ. 124).

30. Βλέπε την εικόνα της Συλλογής με αριθ. Δωρεάς 125 (Α. Κατσελάκη).

31. Για παραδείγματα βλέπε πρόχειρα, Σκευοφυλάκιο Μονής Ελεούσας 2017, 76-78.

32. Παπαδοπούλου-Τσιάρα 2008, 208-209.

33. Βοκοτόπουλος 1990, 167, όπου και πρόχειρα κάποια παραδείγματα. Για το ίδιο θέμα βλέπε επίσης Καστρινάκης 2007, 91-167.