ΑΓΙΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ
Γύρω στα 1700
69,5 x 41,5 εκ.
ΞΥΛΟ, ΑΥΓΟΤΕΜΠΕΡΑ

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 59

Το πλαίσιο της εικόνας φέρει αρκετές φθορές και απώλειες. Ανάλογα και στην ζωγραφική επιφάνεια εντοπίζονται φθορές και απολεπίσεις.

Σε ωοειδές διάχωρο με χρυσό κάμπο παριστάνεται ηλικιωμένος άγιος καθισμένος σε θρόνο[1]. Ο άγιος ευλογεί με το δεξιό χέρι υψωμένο μπροστά στο στήθος και κρατεί στο αριστερό κλειστό κώδικα με ολόχρυση στάχωση. Φορεί αρχιερατικά ενδύματα, στιχάριο, επιγονάτιο, κοκκινωπό φαιλόνιο, επιτραχήλιο που καταλήγει σε κόκκινους θυσάνους και λευκό περιλαίμιο κοσμημένο με μαύρους σηρικούς τροχούς. Κάθεται σε περίτεχνο ξυλόγλυπτο ολόχρυσο ημικυκλικό θρόνο με μπαρόκ διάκοσμο στο ερεισίνωτο και τη βάση. Στην κεφαλή φέρει χρυσό φωτοστέφανο που ορίζεται με λεπτή λευκή γραμμή. Ο άγιος πατά σε κόκκινο κυλινδρικό μαξιλάρι, επάνω στο μαρμάρινο λευκό πολύπλευρο υποπόδιο που αποδίδεται προοπτικά.

Η παράσταση έχει συμφυές ξυλόγλυπτο χρυσωμένο πλαίσιο στο οποίο συνδυάζονται η ανάγλυφη με την ολόγλυφη τεχνική. Στο ανώτερο τμήμα σε ημικυκλικό διάχωρο, το οποίο φέρουν δύο ιπτάμενοι ανάγλυφοι άγγελοι και απολήγει σε διπλής καμπυλότητας τόξο, διακρίνεται νεανική μορφή επάνω σε νεφέλες να ευλογεί με προτεταμένα τα χέρια. Η αγένεια μορφή φορεί σκουρογάλανα ενδύματα και μπορεί να ταυτιστεί με τον Χριστό. Το πλαίσιο οργανώνεται σε τρεις ανισοϋψείς μεταξύ τους ζώνες. Στην κεντρική το ελλειψοειδές διάχωρο με την παράσταση του αγίου ορίζεται με ανάγλυφη οδοντωτή ταινία, το ανώτερο μέρος της οποίας κοσμούν τρία χερουβείμ, και επιστέφεται από ημικυκλικό τόξο που απολήγει σε δύο ανάγλυφους, φολιδωτούς στη βάση τους, κίονες με ιωνικά κυμάτια. Φυτικός διάκοσμος, ρόδακες, ζωγραφισμένοι με λευκό, ελισσόμενοι βλαστοί και φύλλα άκανθας συμπληρώνουν τα γωνιακά κενά μεταξύ των κιόνων και του ελλειψοειδούς πλαισίου. Δύο αντωπά παγώνια κάθονται στη γένεση του τόξου, ενώ ένα ανάγλυφο χερουβείμ κοσμεί το κατώτερο μέρος του κεντρικού διαχώρου, το οποίο επίσης εξωτερικά πλαισιώνουν αντωπά πτηνά. Ανάλογος φυτικός διάκοσμος αλλά διάτρητος κοσμεί την κατώτερη ζώνη του πλαισίου, αλλά και την επίστεψη. Δύο αετοί και δύο  άγγελοι, από τους οποίους λείπει σήμερα η κεφαλή, στα άκρα της επίστεψης ορίζουν το ανώτερο τμήμα του πλαισίου. Οι άγγελοι με το ένα χέρι κρατούν ύφασμα που αναδιπλώνεται ενώ με το άλλο κορώνα στην οποία απολήγει η επίστεψη.

Μολονότι δεν σώζεται η αγιωνυμική επιγραφή της μορφής στο κεντρικό διάχωρο, η ταύτισή της με τον άγιο Χαράλαμπο, είναι ασφαλής. Πράγματι ο άγιος αποδίδεται με τα καθιερωμένα στοιχεία της εικονογραφίας του, μεγάλη καράφλα, μακριά διχαλωτή λευκή γενειάδα και έντονα ζυγωματικά, σύμφωνα και με τις οδηγίες του Διονυσίου του εκ Φουρνά[2], όπως αυτά αποκρυσταλλώνονται από το 17^ο αιώνα και εξής και ιδιαίτερα στον χώρο της Επτανήσου[3]. Στην ταύτιση συνηγορεί και το ρομβοειδές περιλαίμιο επάνω από το φελόνιο, το οποίο έχει αποδειχθεί ότι αποτελεί τυπικό στοιχείο της ιερατικής ενδυμασίας του αγίου Χαραλάμπη[4].

Η λατρεία του σεβάσμιου πατέρα από τη Μαγνησία της Μ. Ασίας, ο οποίος απαντά σποραδικά στη βυζαντινή ζωγραφική, θα ανανεωθεί κατά τον 17^ο αιώνα, οπότε τόσο η απεικόνισή του ως μεμονωμένου αγίου, όσο και οι εικόνες με σκηνές του βίου του αλλά και οι θαυματουργές επεμβάσεις του θα αυξηθούν σημαντικά[5]. Κυρία αφορμή αποτέλεσε η έκδοση της νέας πιο πλούσιας βιογραφίας του, που συνέγραψε ο Κρητικός Αγάπιος Λάνδος στα 1664 σύμφωνα με την οποία ο άγιος Χαραλάμπης θα καθιερωθεί ως ο προστάτης άγιος κατά της πανούκλας[6], η οποία πλήττει την εποχή αυτή κυρίως τα μεγάλα εμπορικά κέντρα και τα λιμάνια. Πράγματι η εξάπλωση της λατρείας του κυρίως στις νησιωτικές περιοχές, όπως η Κρήτη, τα Ιόνια και οι Κυκλάδες υποδηλώνουν την έξαρση των επιδημιών, ενώ η ανακήρυξή του ως προστάτη των Παξών μαρτυρεί και συνάμα επιβεβαιώνει την ανάγκη των πιστών για θεία προστασία από τις λοιμώδεις ασθένειες.

Η απεικόνιση του ιεράρχη στην εικόνα της Συλλογής παρακολουθεί δόκιμο φυσιογνωμικό τύπο απόδοσης του πολύαθλου αγίου, ο οποίος όμως συχνότερα εικονίζεται ημίσωμος, όπως στην εικόνα στη Συλλογή Οικονομοπούλου τ. 16ου αι.-αρ. 17ου αι.)[7] ή ορθόκορμος, άλλοτε μετωπικός και άλλοτε σε ζωηρή κίνηση[8], όπως η εντυπωσιακή εικόνα από την Κεφαλονιά με υπογραφή του Ληξουριώτη ζωγράφο Λέοντος Λειχούδη στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (1734)[9]. Σπανιότερα ο άγιος εικονίζεται ένθρονος[10], κυρίως σε βιογραφικές εικόνες, όπως αυτή από το ναό της Παναγίας Βλαχέραινας, σήμερα στο Μουσείο Ζακύνθου, που φέρει την υπογραφή του Νικολάου Καλλέργη (1728)[11],  μία σε ιδιωτική συλλογή (18^ος αι.)[12], σε τρίπτυχο με την Κοίμηση της Παναγίας και αγίους (18^ος αι.)[13] και αυτή του ζωγράφου Κωνσταντίνου στη Βάρνα (1843)[14].

Η απεικόνιση του Χριστού σε νεαρή ηλικία σε συνδυασμό με τους δύο αγγέλους δεξιά και αριστερά που κρατούν αναδιπλούμενο ύφασμα παραπέμπουν σε παράσταση Αγίου Μανδηλίου. Η παράσταση του Αγίου Μανδηλίου, το οποίο απαντά κυρίως στη  μνημειακή ζωγραφική, εισάγεται από τα μέσα του 12^ου αιώνα στα εικονογραφικά προγράμματα των ναών, κυρίως στο ιερό ή το τύμπανο του ανατολικού τοίχου στην περίπτωση των μονόχωρων εκκλησιών[15]. Το θέμα, σύμβολο της Θείας Ενσάρκωσης και «απτό τεκμήριο της θείας ενανθρώπισης[16]», ήδη από τον 12^ο αιώνα συνδυάζεται ενίοτε με τους θεοπάτορες Ιωακείμ και Άννα[17], παραλλαγή που  εμφανίζεται συχνά ιδιαίτερα στη ζωγραφική των ναών της Κρήτης κατά τον 13^ο και 14^ο αιώνα, ή με αγγέλους[18] και απαντά την ίδια εποχή και στην ιταλική τέχνη[19]. Το συνδυασμό αυτό δεν αποκλείεται να γνώριζε και ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, ίσως από τα μνημεία της πατρίδας του της Κρήτης, ο οποίος το μεταφέρει στο ανώτερο τμήμα στο Μεγάλο Αλτάρι του Santo Domingo el Antiguo στο Τολέδο, σήμερα αποσπασμένο σε ιδιωτική συλλογή της Μαδρίτης[20]. Εξάλλου, το θέμα του Αγίου Μανδηλίου φερόμενου από έναν άγγελο θα επανέλθει στη ζωγραφική της Ζακύνθου, όπως για παράδειγμα η θύρα της πρόθεσης από το ναό του Χριστού Παντοκράτορος Ζακύνθου, σήμερα στο Μουσείο Ζακύνθου, που έχει αποδοθεί στον Νικόλαο Καλλέργη (αρχές 18^ου αι.)[21], έργο στο οποίο έχουν διαπιστωθεί σημαντικές επιρροές από αυτό του Θεοτοκόπουλου με την αγία Βερονίκη να κρατεί το Άγιο Μανδήλιο[22]. Τέλος σε ένα ακόμα έργο της Συλλογής το Άγιο Μανδήλιο φέρεται επίσης από άγγελο (1833)[23]. Στην ίδια αντίληψη με την εικόνα μας είναι και η μεγάλων διαστάσεων εικόνα με τους δύο αρχαγγέλους ολόσωμους να πατούν σε νεφέλες και να φέρουν ωοειδές μετάλλιο με τον Χριστό Εμμανουήλ στηθαίο, στο Kunsthistorisches Museum της Βιέννης (19oς αι.)[24].

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το καλοδουλεμένο ξυλόγλυπτο πλαίσιο της εικόνας της Συλλογής, του οποίου ο ευφάνταστος διάκοσμος αν και παρουσιάζει μεγάλη θεματική ποικιλία, είναι οργανωμένος με ισορροπία και συμμετρία. Πλαίσια με μπαρόκ έξεργο και διάτρητο διάκοσμο εμφανίζονται συχνά κατά τους μεταβυζαντινούς χρόνους όπως αυτό που κατασκευάστηκε ειδικά για την εικόνα με την Παναγία Madre della Consolazione με υπογραφή του Νικολάου Τζαφούρη, σήμερα στο Μουσείο Κανελλοπούλου (τελευταίο τέταρτο 15^ου αι.)[25], που έχει συνδεθεί με επτανησιακό ή ενετικό εργαστήριο. Με εργαστήρια της Επτανήσου έχουν συνδεθεί αρκετά ακόμα πλαίσια, όπως αυτό σε φύλλο τριπτύχου με την Προσκύνηση των Μάγων, επίσης στο Μουσείο Κανελλοπούλου (β΄ μισό 17^ου αι.)[26], και το πλαίσιο με την κεφαλή της Παναγίας (β΄ μισό 17^ου αι.)[27], καθώς και σε διάτρητο ανάγλυφο ορθογωνίου σχήματος, επίσης στο Μουσείο Κανελλοπούλου[28], στα οποία απαντούν σε συνδυασμό παρόμοια ζωγραφισμένα διακοσμητικά θέματα, όπως φυτικά μοτίβα, ζώα και πτηνά, ουράνιες δυνάμεις, ανθρώπινες μορφές, ενώ στο ανώτερο τμήμα άγγελοι φέρουν στέμμα. Ανάλογο διάκοσμο εντοπίζουμε και σε άλλα έργα της εποχής, όπως το ζεύγος λυπηρών με την Μαγδαληνή και τον Λογγίνο (18^ος αι.), το βημόθυρο με τους αγίους Βασίλειο και Ιωάννη Χρυσόστομο (18^ος αι.) και το πλαίσιο σε εικονίδιο με τους αγίους Αναργύρους, στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (18^ος αι.)[29].

Αρκετή συνάφεια στη γενική οργάνωση και την τεχνική παρουσιάζει το πλαίσιο της εικόνας μας με το αυτόξυλο ωοειδές πλαίσιο του 17^ου αιώνα που σήμερα πλαισιώνει εικονίδιο με τη Γέννηση του Δημητρίου Πελεκάση (περ. 1930), στη Συλλογή Βελιμέζη[30] για το οποίο μάλιστα έχουν διαπιστωθεί ομοιότητες με τη διακόσμηση που έχουν τα ιταλικά πλαίσια που προορίζονταν για καθρέπτες[31]. Το πλαίσιο αυτό έχει αποδοθεί σε κρητικό εργαστήριο δραστήριο στις αρχές του 17^ου αιώνα. Σύνθετο διάτρητο ξυλόγλυπτο χρυσωμένο διάκοσμο με άνθη που φέρουν χρώμα, βλαστούς πτηνά και αγγέλους στο ανώτερο τμήμα να κρατούν αδιάγνωστο -λόγω απώλειας- στοιχείο, απαντά και στο εντυπωσιακό τρίπτυχο του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου που έχει συνδεθεί με εργαστήρια της Μακεδονίας (18^ος αι.)[32]. Επιπλέον στρεπτοί κίονες πλαισιώνουν το κεντρικό θέμα της Κοίμησης της Παναγίας. Ανάλογα στοιχεία, όπως άγγελοι που κρατούν στέμμα, χρωματιστά άνθη και φύλλα άκανθας, εντοπίζονται και σε επίστεψη με τη Δέηση, στο Εκκλησιαστικό Μουσείο Ιωαννίνων (τέλη 18^ου αι. ;)[33].

Μεγάλες, ωστόσο, ομοιότητες στην οργάνωση, τα επιμέρους διακοσμητικά θέματα όπως οι κίονες, τα πουλιά, οι ιπτάμενοι άγγελοι που κρατούν στέμμα, άνθη και οι ελισσόμενοι βλαστοί, του ανάγλυφου και διάτρητου διακόσμου παρουσιάζει το πλαίσιο της εικόνας της Συλλογής με το αυτόξυλο πλαίσιο δίζωνου εικονιδίου στο Μουσείο της Βάρνας, με τη Δέηση στην ανώτερη ζώνη και τους αγίους Ανδρέα, Χαράλαμπο και Βαρβάρα στην κάτω (1789)[34]. Ωστόσο στο πλαίσιο της Βουλγαρίας το ανώτερο κυκλικό διάχωρο, όπου εικονίζεται το Άγιο Πνεύμα, δεν φέρεται από τους αγγέλους, οι οποίοι κρατούν και με τα δύο χέρια στέμμα, αλλά εντάσσεται στον διάτρητο φυτικό διάκοσμο. Το μόνο γνωστό έως τώρα παράλληλο αγγέλων να κρατούν διάχωρο με το Άγιο Μανδήλιο που έχουμε εντοπίσει σε ξυλόγλυπτο έργο είναι η  επίστεψη ζεύγους βημοθύρων Ιερού Βήματος, στο ίδιο μουσείο. Στην επίστεψη της Βάρνας οι δύο ιπτάμενοι άγγελοι κρατούν με τα δύο χέρια καρδιόσχημο διάχωρο που μιμείται ύφασμα, στο εσωτερικό του οποίου και επάνω στο χρυσωμένο βάθος εικονίζεται το Άγιο Μανδήλιο (18^ος αι.)[35]. Συνολικά ωστόσο το πλαίσιο της εικόνας που εξετάζουμε εντάσσεται σε σειρά έργων του 17^ου αιώνα και εξής στα οποία η ζωγραφική επιφάνεια είναι υποδεέστερη σε ποιότητα και έκταση του  περίπλοκου και περίτεχνου ξυλόγλυπτου διακόσμου[36].

Η εικόνα της Συλλογής που εξετάζουμε, αν και με πολλές φθορές κυρίως στη ζωγραφική επιφάνεια αλλά και απώλειες στο πλαίσιο, υποδεικνύει ικανό επτανήσιο ξυλογλύπτη και καλλιτέχνη που είναι ενεργός γύρα στα 1700–ίσως από την Ζάκυνθο- που γνωρίζει καλά και συνεχίζει την παράδοση των άξιων Κρητικών ζωγράφων και ινταγιαδόρων. Το καλής ποιότητας ξυλόγλυπτο και το σχετικά μεγάλο μέγεθος της εικόνας συνολικά υποδεικνύουν ότι προοριζόταν για οικιακή ευλάβεια, παραγγελία πιθανόν κάποιας μεγαλοαστικής οικογένειας της Επτανήσου.

Ανδρομάχη Κατσελάκη

Δρ Αρχαιολόγος-ΜΑ Ιστορικός Τέχνης

[1] Σύναξη 2010, αριθ. 63.

[2] Ερμηνεία 1909, 267.

[3] Κατσελάκη-Νάνου 2009, 151.

[4] Κατσελάκη-Νάνου 2009, 153.

[5] Κατσελάκη-Νάνου 2009, 148-157, αριθ. 11 (Α. Κατσελάκη) και ιδιαίτερα 150-154, όπου συγκεντρωμένα παραδείγματα. Βλ. Επίσης εικόνα σε ιδιωτική συλλογή της Βιέννης που έχει συνδεθεί με εργαστήριο της Επτανήσου (18ος αι.) (Ikonen Bilder in Gold 1993, αριθ. 99, όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία).

[6] Για τους βίους και τα συναξάρια του αγίου βλ. Βασιλάκη 1985-86, 247-249.

[7] Ikonen Bilder in Gold 1993, αριθ. 96, πίν. 70 (Cr. Baltoyanni), όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία.

[8] Για παραδείγματα βλ. πρόχειρα Κατσελάκη-Νάνου 2009, 150-156. Μονή Φανερωμένης 2009, (Α. Κατσελάκη).

[9] Ikonen Bilder in Gold 1993, αριθ. 97 (Ch. Baltojianni). Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1998, 282-283, αριθ. 96.

[10] Icônes grécques et russes 1975, αριθ. 22.

[11] Μυλωνά 1998, 334-335, αριθ. 145.

[12] Visages de l’ icộne 1995, 72-73, αριθ. 35, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία.

[13] Ο άγιος εικονίζεται στην εσωτερική όψη του δεξιού φύλλου, σε αναλογία τον άγιο Νικόλαο (Κόσμος του Βυζαντινού Μουσείου 2004, 219, αριθ. 187)

[14] Ιcons from Varna 2008, αριθ. 64 (Τ. Popova).

[15] Για την εικονογραφία του θέματος  Παπαδάκη-Oekland 1989, 283–296. Thierry 1980, 16-19.  Velmans 1979,  74-78.  Grabar 1931, κυρίως 16-32.

[16] Παπαδάκη-Oekland  1989, 294.`

[17] Παπαδάκη-Oekland  1989, 283–296 και ιδιαίτερα 286 κ.ε.

[18] Για παραδείγματα βλ. πρόχειρα Παπαδάκη-Oekland  1989, 285.

[19] Βλ. πρόχειρα την εικόνα βενετσιάνικου εργαστηρίου στο Christlisches Museum του Εsztergom (14^ος αι.) (Ikonen Bilder in Gold 1993, αριθ. 16, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία).

[20] Εl Greco 2003, 114-117, και κυρίως 116-117, αριθ. 17, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία. Faith and Power 2004, αριθ. 309 (V.Ν. Marinis).

[21] Χατζηδάκη 1997, 54, 218, 227. Μυλωνά 1998, 73.

[22] Χατζηδάκη 1997, 218.

[23] Σύναξη 2010, αριθ. 75.

[24] Ikonen Bilder in Gold 1993, αριθ. 78 (Κ. Kreidl-Papadopoulos), όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία.

[25] Μουσείο Κανελλοπούλου αριθ. 129 (Κ. Σκαμπαβίας), όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία.

[26] Μουσείο Κανελλοπούλου αριθ. 187 (Κ. Σκαμπαβίας).

[27] Αδημοσίευτη. Προσωπική παρατήρηση.

[28] Αδημοσίευτο. Προσωπική παρατήρηση.

[29] Νέα Αποκτήματα 1997, αριθ. 40, 42, 41, 47, αντίστοιχα (Α. Κατσελάκη).

[30] Χατζηδάκη 1997, 434-436, αριθ. 72. Σύναξη 2010, αριθ. 83.

[31] Χατζηδάκη 1997, 436.

[32] Το ανώτερο τμήμα είναι δυστυχώς κατεστραμμένο με αποτέλεσμα να μην διακρίνεται αν πρόκειται για στέμμα, διάχωρο ή άλλο διακοσμητικό στοιχείο (Κόσμος του Βυζαντινού Μουσείου 2004, 219, αριθ. 187).

[33] Αδημοσίευτο. Προσωπική παρατήρηση.

[34] Ιcons from Varna 2008, 83, αριθ. 17 (Τ. Popova).

[35] Ιcons from Varna 2008, αριθ. 18 (Τ. Popova).

[36] Δραναδάκη 2002, 80, όπου και άλλα σχετικά παραδείγματα.