Δείτε το βιβλίο

Ο ΑΓΙΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΣ ΚΑΙ ΑΔΙΑΓΝΩΣΤΗ ΑΓΙΑ.

Σχέδιο έκτυπο. Κάρβουνο.
(Στο έκτυπο ανθίβολο ή σχέδιο η παράσταση απεικονίζεται ανεστραμμένη σε σχέση με το πρωτότυπο έργο.)
66 x 55,8 εκ.
Τέλη 18ου αι.
Χειροποίητο χαρτί

Το σχέδιο, στερεωμένο σε κανσόν και χαρτόνι, αποτελούν δύο τμήματα χειροποίητου χαρτιού. Η ζωγραφική επιφάνεια έχει πολλές οξειδώσεις και στίγματα κοκκινωπού χρώματος.

Εικονίζονται δύο άγιοι ολόσωμοι, αριστερά αγία με νεανικά χαρακτηριστικά που έχει το δεξιό χέρι σε δέηση, και δεξιά άγιος με ενδύματα πρεσβυτέρου ευλογεί και κρατεί σταχωμένο κώδικα¹.

Ο ιερέας με τα τονισμένα ζυγωματικά και τη συμμετρική διάταξη της κόμης, παρουσιάζει συνάφεια με παραστάσεις του αγίου Χαράλαμπους, σε ηπειρώτικες τοιχογραφίες² και βουλγαρικές χαλκογραφίες³. Ο εικονογραφικός τύπος του αγίου Χαραλάμπη με κύρια χαρακτηριστικά την κοντή, λευκή κόμη και τη διχαλωτή γενειάδα⁴, επαναλαμβάνεται σταθερά έως το 17ο αιώνα⁵, και επιβιώνει σε όλο το 18ο αιώνα⁶, οπότε η λατρεία του γνωρίζει μεγάλη εξάπλωση ενώ είναι αρκετές και οι εικόνες με σκηνές του βίου του⁷. Το 17ο αιώνα στην Επτάνησο, όπου λατρεύεται ιδιαίτερα, εμφανίζεται η παραλλαγή⁸ του αγίου με φαλάκρα, τονισμένους κροτάφους και μυτερή γενειάδα. Η συνύπαρξη δύο τουλάχιστον εικονογραφικών τύπων κατά το 17ο και 18ο αιώνα προκάλεσε κάποια σύγχυση στην απόδοση του αγίου, με αποτέλεσμα να παράγονται έργα όπου συμφύρονται στοιχεία και των δύο⁹, όπως για παράδειγμα στο μικρογραφικού χαρακτήρα πορτραίτο του αγίου στο σύνθετο σχέδιο της Παναγίας βρεφοκρατούσας με αγίους στην ίδια συλλογή¹⁰. Σε τυποποιημένο, αντίθετα, χαρακτηριστικό, που φαίνεται να ταυτίζει τον πολύαθλο ιερέα, αναδεικνύεται η πλουμιστή τραχηλιά, λεπτομέρεια κοινή και στις δύο παραλλαγές. Το στοιχείο αυτό που στους μεταβυζαντινούς χρόνους αποδίδεται συχνά σχηματοποιημένο και ανόργανο σε σχέση με τα άλλα άμφια, όχι σπάνια παρερμηνεύεται, με αποτέλεσμα στο σχέδιό μας να αποδίδεται ως ρομβοειδές μοτίβο, όπως και σε χαλκογραφία του 1783¹¹.

Η εικονογραφική μελέτη των φυσιογνωμικών και ενδυματολογικών στοιχείων του αγίου Χαραλάμπη, μας επιτρέπει να ταυτίσουμε με ασφάλεια τον άγιο στο σχέδιο με τον προστάτη ιερέα κατά της πανώλης. Η διόρθωση στη γενειάδα του, όπου διακρίνεται ένα αρχικό σχέδιο με διχαλωτή απόληξη συνηγορεί στην παραπάνω άποψη.

Ο φυσιογνωμικός τύπος της αγίας με το στενό, ωοειδές πρόσωπο, τα μικρά μάτια στεφανωμένα από αχνογραμμένα φρύδια, το μικρό στόμα και τη μεγάλη μύτη, βρίσκει παράλληλα σε απεικονίσεις αγίων γυναικών, όπως η Παρασκευή¹², η Βαρβάρα¹³ και η Κυριακή¹⁴. Ιδιαίτερη όμως συνάφεια διαπιστώνουμε με εικόνα των αγίων Παρασκευής και Κυριακής στον άγιο Δημήτριο στα Στεφανιανά Θεσσαλονίκης (τέλη 18ου αι.)¹⁵.

Οι καλοστημένες μορφές του σεβάσμιου ιεράρχη και της αγίας, με κομψές, ήρεμες κινήσεις, έχουν επίπεδη έκφραση στα πρόσωπα, λαϊκότροπη διάθεση και απλοϊκά εκφραστικά μέσα, στοιχεία που προσγράφουν το σχέδιο σε βορειοελλαδίτικο εργαστήριο του τέλους του 18ου αιώνα.

Α. Κατσελάκη

1 Κατσελάκη – Νάνου 2009, σ. 148-159 (Α. Κατσελάκη).
2 Κωνστάντιος 2001, πίν. 138α, 143α, αντίστοιχα.
3 Παπαστράτου 1990 Ι, αριθ. 320, 321.
4 Μπαλτογιάννη 1986, σ. 46.
5 Μπαλτογιάννη 1986, αριθ. 46, 47.
6 Μπαλτογιάννη 1986, αριθ. 128, 178, 221, 284. Χατζηδάκης 1985, αριθ. 163, πίν. 74, εικ. 163. Καρακατσάνη 1980, αριθ. 103, 104, 164, 165. Galerie Nikolenko 1975, αριθ. 10.
7 Κατσελάκη 2009, σ. 21.
8 Ν. Χατζηδάκη 2001, αριθ. 23.
9 Βασιλάκη 1985-86, σ. 247, εικ. 2. Παπαστράτου 1990 Ι, αριθ. 322, 323, 324, 325, 326, 354. Galerie Nikolenko 1975, αριθ. 22, 27, 31. Chatzidakis 1997, αριθ. 51.
10 Κατσελάκη – Νάνου 2009, σ. 262-285 (Μ. Νάνου), εικ. 11.11.
11 Παπαστράτου 1990 Ι, αριθ. 319.
12 Εικόνες Ρουμανίας 1993, αριθ. 49. Ν. Χατζηδάκη 2001, εικ. 153. Ρηγόπουλος 2006, Β΄, αριθ. 5. 10, σ. 304, εικ. 196. Τσιγάρας 2005, εικ. 46, 48.
13 Ρηγόπουλος 2006, Β΄, αριθ. 5. 5, σ. 286-289, εικ. 186.
14 Κατάλογοι εικόνων 2006, σ. 88, εικ. 541.
15 Αυτ. σ. 41, εικ. 44.