ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ
Τέλη 17ου αι.-αρχές 18ου αι.
102,3 x 29,3 εκ.
ΞΥΛΟ, ΑΥΓΟΤΕΜΠΕΡΑ

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 25

Η εικόνα αποτελείται από ένα στενό ορθογώνιο ενιαίο σανίδι χωρίς τρέσα στην πίσω όψη.

Κάτω από περίτεχνο τόξο που στηρίζεται σε υπόλευκους μαρμάρινους κίονες, εικονίζεται επάνω σε χρυσό βάθος, στο ανώτερο τμήμα, και πρασινωπό που μιμείται μάρμαρο χαμηλότερα, ολόσωμος και μετωπικός ο άγιος Νικόλαος¹. Ο επίσκοπος Μύρων της Μ. Ασίας, από τους πιο αγαπητούς στον χριστιανικό κόσμο, αποδίδεται σε γνωστό και καθιερωμένο φυσιογνωμικό τύπο: έχει ψηλό μέτωπο, λευκή κοντή βοστρυχωτή κόμη και στρογγυλή γενειάδα². Ευλογεί με το δεξιό χέρι υψωμένο στο στήθος και κρατεί κλειστό σταχωμένο κώδικα στο αριστερό. Φορεί αρχιερατική ενδυμασία, δηλωτική του αξιώματός του: ρόδινο ποδήρες στιχάριο, διάλιθο επιτραχήλιο κοσμημένο με μαργαριτάρια και πολύτιμους λίθους και επιραμμένους κόκκινους σταυρούς και επίσης διάλιθο επιγονάτιο που κοσμείται με σταυρό στο κέντρο και σκουρογάλανους θυσάνους στις τρεις γωνίες, αναρτημένο με μαύρο κορδόνι. Επάνω από το στιχάριο φορεί ανοιχτοκάστανο φελόνιο που πτυχώνεται με βαθιές αναδιπλώσεις και λευκό ωμοφόριο με μαύρους επιραμμένους σταυρούς. Φέρει στην κεφαλή φωτοστέφανο που γράφεται με λεπτή κόκκινη γραμμή. Στο ύψος των ώμων ζυγιάζεται η αγιονυμική επιγραφή Ο ΑΓΙΟC ΝΙΚΟΛΑΟC. Ο άγιος προβάλλεται σε χρυσό βάθος στο ανώτερο τμήμα της εικόνας και πατά σε ανοιχτό πράσινο που μιμείται ορθομαρμάρωση. Στο κατώτερο τμήμα σε ξεχωριστό διάχωρο εικονίζεται ναυτικό επεισόδιο, πλοίο,  με δύο κατάρτια και δύο τριγωνικά ιστία, στο εσωτερικό του οποίου εικονίζεται μορφή ξαπλωμένη, να πλέει σε θαλασσοταραχή. Στο ωχροκάστανο βάθος της σκηνής απλώνεται σε δύο αράδες ημιεξίτηλη η αφιερωτική επιγραφή: ΔΕΗCIC ΤΗC ΔΟΥΛΗ/C ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΑΙΚΑΤΕΡΙ(ΝΑ)C / CΦΑΚΙΟ   ΠΜΟΥΜ / Α. Ενιαάια κόκκινη ταινία πλαισιώνει την κεντρική παράσταση του αγίου και το ναυτικό επεισόδιο χαμηλά.

Ο τύπος του ορθόκορμου μετωπικού ιεράρχη φαίνεται να διαμορφώνεται κατά τους μέσους βυζαντινούς χρόνους, όπως μαρτυρεί η μικρογραφικού χαρακτήρα μικρών διαστάσεων ψηφιδωτή εικόνα στον Άγιο Νικόλαο Πάτμου (11^ος αι.)³ και το ίδιας εποχής εικονίδιο από στεατίτη, με μεταγενέστερο πλαίσιο στη μονή του Σινά (11oς αι.)⁴. Έκτοτε ολόσωμος ο άγιος απαντά σταθερά, αν και όχι συχνά, στη ζωγραφική των φορητών εικόνων, σπανιότερα μόνος, όπως στη μεγάλων διαστάσεων εικόνα με υπογραφή του περίφημου κρητικού ζωγράφου Αγγέλου, σήμερα σε ιδιωτική συλλογή της Κέρκυρας, η οποία εκτίθεται με παρακαταθήκη στο Μουσείο Μπενάκη(15^ος αι.)⁵, και αναπαράγει παλαιολόγεια πρότυπα. Ολόσωμη τη μορφή του σεβάσμιου ιεράρχη βρίσκουμε αργότερα σε εικόνα από το ναό του Προφήτη Ηλία στην Άρτα, σήμερα στη μονή της Κάτω Παναγιάς (τ. 17^ου αι.)⁶ και σε μία εικόνα στον Άγιο Νικόλαο Μηνιατών στην Κεφαλονιά (18^ος-19^ος αι.)⁷. Ενίοτε ο ορθόκορμος άγιος συμπεριλαμβάνεται σε εικόνες πολυπρόσωπες ή  σύνθετης εικονογραφίας, όπως η εικόνα Μεγάλης Δέησης με αγίους σε τέσσερις ζώνες στη μονή του Σινά (β΄ μισό 15^ου αι.)⁸, σε αυτήν με την Ανάληψη, τη Φιλοξενία του Αβραάμ, την Ετοιμασία του Θρόνου και αγίους, που έχει συνδεθεί με τον κρητικό ζωγράφο Ανδρέα Ρίτζο, και φυλάσσεται στο Μουσείο Καλών Τεχνών του Τόκυο (15^ος αι.)⁹ και στο τρίπτυχο με την Πορταΐτισσα των Ιβήρων και αγίους όλων των τάξεων, στη Συλλογή Ανδρεάδη (β΄ μισό 17^ου αι.)¹⁰. Άλλοτε συναπεικονίζεται με άλλους αγίους για παράδειγμα σε εικόνα στην Temple Gallery (16oς αι.)¹¹, στην εικόνα της Συλλογής Χαροκόπου όπου συνδυάζεται με τον άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο και την αγία Παρασκευή¹², και σε εικόνα όψιμων χρόνων με την Παναγία και αγίους που υπογράφει ο ιερέας Ζήκος, στη Συλλογή Αβέρωφ (1847)¹³.

Συχνότερα ο άγιος ορθόκορμος και μετωπικός συνδυάζεται με σκηνές του βίου του¹⁴, όπως στη σταυροφορική εικόνα από τον Άγιο Νικόλαο Κακοπετριάς στην Κύπρο (13ος αι.)¹⁵, στη ρωσική εικόνα στη Συλλογή Tretyakov που συνδέεται με τα καλλιτεχνικά εργαστήριa του Rostov (β΄ μισό 14ου αι.)¹⁶, στην ωραία αμφιπρόσωπη εικόνα στο Βυζαντινό Μουσείο της Καστοριάς (15ος αι.)¹⁷, στην αμφίγραπτη εικόνα από τα Τίρανα (15ος αι.)¹⁸, την αγιορειτικής τέχνης εικόνα στη Χαλκιδική (1605)¹⁹, αυτή στη μονή Μάντζαρη κοντά στην Κύμη Ευβοίας²⁰ και μία ακόμη στο Μουσείο Κανελλοπούλου, στην οποία ο άγιος συναπεικονίζεται με τον άγιο Ιάκωβο τον Αδελφόθεο και συνδυάζεται με δύο βιογραφικές σκηνές (τ. 17ου-αρ. 18ου αι.)²¹. Ως υποκατηγορία των εικόνων με βιογραφικό κύκλο του αγίου, μπορούμε να θεωρήσουμε αυτές στις οποίες η μορφή συνδυάζεται με θαυματουργές, κυρίως στη θάλασσα, επεμβάσεις του²². Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η ωραία εικόνα που υπογράφει ο Εμμανουήλ Τζάνες (1683), στη Συλλογή Βελιμέζη. Η εικόνα, ένα από τα τελευταία γνωστά έργα του Ρεθυμνιώτη ιερωμένου και ζωγράφου, αποτελεί αφιέρωμα του κήνσορα και δικαστή Νικολάου Σιγούρου, μέλους της επιφανούς αρχοντικής οικογένειας της Ζακύνθου. Την εικόνα πιθανόν παρήγγειλε ο Σιγούρος μετά από διάσωσή του χάρη στη θαυματουργή επέμβαση του αγίου Νικολάου. Στο έργο του Τζάνε, ο άγιος Νικόλαος παριστάνεται ολόσωμος και μετωπικός με επίσημη αρχιερατική ενδυμασία να πατά σε νεφέλες, ενώ το ναυτικό επεισόδιο, σε μικρότερη κλίμακα, τοποθετείται στο κάτω μέρος της εικόνας, σε ξεχωριστό διάχωρο. Αξίζει να σημειωθεί ότι η Ν. Χατζηδάκη υποστηρίζει ότι ο Τζάνες για την απόδοση του ολόσωμου αγίου έχει ως υπόδειγμα και αντιγράφει την εικόνα του συμπατριώτη του και ομότεχνού του, του Αγγέλου, η οποία μεταφέρθηκε στην Κέρκυρα πιθανόν από Κρήτες πρόσφυγες μετά την πτώση του Χάνδακα στους Οθωμανούς²³.

Ο άγνωστος αγιογράφος της εικόνας της Συλλογής υιοθετεί την ίδια οργάνωση της σύνθεσης με αυτήν στο έργο του Τζάνε, αλλά σε πιο απλή μορφή, αφού παραλείπονται οι μικρογραφημένες μορφές του Χριστού και της Παναγίας στο ανώτερο τμήμα, οι οποίες παραπέμπουν στο επεισόδιο με τη χειροτονία του αγίου Νικολάου, οι νεφέλες και τα οικόσημα της οικογένειας του επιφανούς ζακυνθινού αφιερωτή. Επιπλέον εφαρμόζει τον «αρχαϊκότερο» εικονογραφικό τύπο του αγίου με τα χέρια μπροστά στο στήθος, όπως αυτός αποδίδεται στην εικόνα της Πάτμου και επαναλαμβάνεται στις εικόνες του Τόκυο, των Τιράνων, του Σινά, της Καστοριάς και σε αυτές στη Συλλογή Ανδρεάδη και Χαροκόπου, αλλά απαντά σπάνια τους επόμενους αιώνες όπως στην εικόνα της Άρτας²⁴. Αντίθετα συχνότερα απαντά ο τύπος του αγίου με τα χέρια απλωμένα, που φαίνεται να εισάγεται στους ύστερους βυζαντινούς χρόνους, όπως υποδηλώνει η εικόνα του Rostov, και καθιερώνεται στη συνέχεια χάρη στο ωραίο υπόδειγμα του Αγγέλου στην Κέρκυρα.

Τεχνοτροπικά, παρά τις όποιες εικονογραφικές αποκλίσεις, με την εικόνα του Τζάνε, που ωστόσο δεν αλλοιώνουν τη συνθετική οργάνωση του έργου, η εικόνα της Συλλογής παρουσιάζει συνάφεια με αυτήν, ιδίως στον φυσιογνωμικό τύπο του αγίου. Ωστόσο αν και ανατρέχει στον εκλεπτυσμένο τρόπο διατύπωσης της ανθρώπινης μορφή των κρητικών έργων, με τα λεπτογραμμένα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά, τη μαλακή σχετικά πτυχολογία των φορεμάτων, τη διακοσμητική διάθεση στα πλουμιστά αρχιερατικά ενδύματα και το ζωγραφικό, φυσιοκρατικό σχέδιο στην απόδοση της ναυτικής σκηνής, δεν κατορθώνει να φτάσει τη δεξιοτεχνία, την σχολαστική ακρίβεια του σχεδίου και την υψηλή τεχνική του Ρεθύμνιου καλλιτέχνη. Το σχέδιο του είναι πιο στεγνό, ενίοτε αδύναμο και χωρίς ακρίβεια για παράδειγμα στον ανόργανο τρόπο που στηρίζεται η κεφαλή του αγίου στον λαιμό και διευθετούνται τα ενδύματα γύρω από αυτόν. Επιπλέον τα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά δεν έχουν συμμετρία, το δεξιό χέρι σε χειρονομία ευλογίας είναι δυσανάλογο σε μέγεθος ως προ την μορφή, ενώ η έκφραση του προσώπου είναι χαλαρή  χωρίς πνευματικότητα όπως αρμόζει στον σπουδαίο εκκλησιαστικό πατέρα, στοιχεία που φανερώνουν μία κάπως αδέξια μίμηση του πρωτοτύπου. Στην υπόθεση πάντως ότι ο αγιογράφος γνώριζε την εικόνα του Τζάνε αλλά και γενικότερα το έργο του κρητικού ζωγράφου, και μάλιστα αυτό που επιχωριάζει στην περιοχή της Επτανήσου, συνηγορεί ένα ακόμη στοιχείο, η τοποθέτηση της μορφής κάτω από τόξο. Πράγματι ανάλογα απεικονίζει ο Εμμανουήλ Τζάνες τρεις σπουδαίους Πατέρες της Εκκλησίας, τον Κύριλλο Αλεξανδρείας, τον άγιο Ιωάννη Δαμασκηνό και τον Γρηγόριο Παλαμά, στις θύρες των παραβημάτων του τέμπλου στο ναό των Αγίων Ιάσωνα και Σωσιπάτρου στην Κέρκυρα²⁵. Στην εικόνα της Συλλογής βέβαια ο μπαρόκ αισθητικής διάκοσμος του τόξου και τα δύο άνθη στις γωνιές παραπέμπουν στο περιβάλλον της Βορείου Ελλάδας.

Τα στοιχεία αυτά και σε συνδυασμό με τις διαστάσεις, το θέμα και την οργάνωση της σύνθεσης στην αφιερωτική εικόνα της Συλλογής, μας οδηγούν σε τεχνίτη, ίσως από τη γειτονική Ήπειρο, τα παράλια της οποίας είναι σε συνεχή επικοινωνία με τα νησιά του Ιονίου, ο οποίος διατηρεί και προσωπικές επαφές  τουλάχιστον με τη Ζάκυνθο και την Κέρκυρα, και γνωρίζει –ή ακόμα και θαυμάζει- το έργο του κρητικού ζωγράφου Εμμανουήλ Τζάνε από τον οποίο δεν πρέπει να απέχει χρονικά περισσότερο από μία γενιά. Εξάλλου έχει τεκμηριωθεί η απήχηση που βρήκε το έργο του Τζάνε από τους καλλιτέχνες των Επτανήσων²⁶. . Τέλος, το επίθετο Σφακιώτη στην αφιερωτική επιγραφή που συνοδεύει τη θαυματουργή διάσωση, εθνικό όνομα δηλωτικό καταγωγής από τα Σφακιά Σελίνου, συνδέεται με τη γνωστή χανιώτικη βυζαντινή οικογένεια της Κρήτης. Δεν αποκλείετει η οικογένεια, η οποία απαντά στα ενετικά κατάστιχα από τον 13ο αιώνα και εξής, ενώ αρκετά μέλη της απαντούν και σε έγγραφα του 16ου αιώνα²⁷,  κατέφυγε επίσης στην Επτάνησο αμέσως μετά την οθωμανική κατάκτηση, γεγονός που συνηγορεί στην προτίμηση και επιλογή του κρητικού προτύπου.

Ανδρομάχη Κατσελάκη

Δρ Αρχαιολόγος-ΜΑ Ιστορικός Τέχνης

1. Σύναξη 2010, αριθ. 31.

2. Ερμηνεία 1909, 154.

3. Χατζηδάκης 1977, 44-45, πίν. 1, 77.

4. Faith and Power 2004, αριθ, 205 (H.C. Evans).

5. Βοκοτόπουλος 1990, 16-17, αριθ. 7, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία. Χειρ Αγγέλου 2010, αριθ. 48, 198-199 (Π. Λ. Βοκοτόπουλος). Στο σημείο αυτό πρέπει να επισημανθεί ότι οι σκηνές από το βίο του αγίου που πλαισιώνουν το κεντρικό τμήμα αποτελούν μεταγενέστερες προσθήκες του δεύτερου μισού του 16ου αιώνα.

6. Παπαδοπούλου-Τσιάρα 2008, 200-201.

7. Κεφαλονιά 1994, εικ. 105.

8. Θησαυροί του Σινά 1990, εικ. 76. Ο άγιος εικονίζεται στη δεύτερη ζώνη, δεύτερος από αριστερά προς τα δεξιά.

9. Χατζηδάκης 1977, πίν. 201.

10. Δρανδάκη 2002, 202-207, αριθ. 48.

11. Τemple Gallery 2006, 48, αριθ. 50.

12. Κεφαλονιά 1989, εικ. 64. Παράβαλε επίσης και την εικόνα στην οποία ο άγιος Νικόλαος συνδυάζεται με τον άγιο Σάββα, σήμερα στο Μουσείο Κανελλοπούλου (16^ος αι.)(Μουσείο Κανελλοπούλου 2007, αριθ. 154, σ. 250 [Όλ. Βάσση]).

13. Βασιλάκη 2012, αριθ. 245, 49.

14. Για την εικονογραφία του βιογραφικού κύκλου του αγίου βλ. Patterson-Sevčenko 1983. Vassilaki 2021, 619-625, όπου και παλαιότερη βιβλιογραφία.

15. Glory of Byzantium 1997, αριθ. 263 (R.W. Corrie).

16. Τretyakov Gallery 2008, 80-81.

17. Holy Image, Holy Space 1988, αριθ. 38 (Θ. Παπαζώτος). Tσιγαρίδας, 2018, αριθ. 70, 290-296, εικ. 152-153. Vassilaki 2021, 622, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία.

18. Εικόνες Αλβανίας 2006, 36-39, αριθ. 4.

19. Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Τέχνη 1985, 148-150, αριθ. 150 (Ι.Α. Παπάγγελος).

20. Αδημοσίευτη. Προσωπική παρατήρηση.

21. Μουσείο Κανελλοπούλου 2007, 420-423, αριθ. 215 (Κ. Σκαμπαβίας).

22. Γενικά για τα ναυτικά θαύματα βλ. Μητσάνη 1991, 152-168. Παρόμοια οργάνωση έχει και η εικόνα που συνδέεται με τον κύκλο του Θεόδωρου Πουλάκη στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο την οποία παρήγγειλε ο Κυρ Ιωάννης Αρδαβάνης στον Χανιώτη ζωγράφο σε ανάμνηση της σωτηρίας του από την Παναγία, της οποίας επικαλέστηκε τη βοήθεια και συνδρομή ενόσω ήταν σε κίνδυνο (Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1998, 248, αριθ. 80, όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία)

23. Χατζηδάκη 1997, 276. Χατζηδάκη 2010, 131.

24. Παπαδοπούλου-Τσιάρα 2008, 200-201.

25. Βοκοτόπουλος 1990, αριθ. 79, 80, 81 αντίστοιχα.

26. Χατζηδάκη 1997, 280.

27. Κόντη 1989, 187-188.