ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 25

Τέλη 17^ου αι.-αρχές 18^ου αι.
102,5 Χ 29 εκ.
ΞΥΛΟ, ΑΥΓΟΤΕΜΠΕΡΑ

Κάτω από περίτεχνο τόξο που στηρίζεται σε υπόλευκους μαρμάρινους κίονες, εικονίζεται επάνω σε χρυσό βάθος, στο ανώτερο τμήμα, και πρασινωπό που μιμείται μάρμαρο χαμηλότερα, ολόσωμος και μετωπικός ο άγιος Νικόλαος[1]. Ο επίσκοπος Μύρων της Μ. Ασίας, από τους πιο αγαπητούς στον χριστιανικό κόσμο, αποδίδεται σε γνωστό και καθιερωμένο φυσιογνωμικό τύπο: έχει ψηλό μέτωπο, λευκή κοντή βοστρυχωτή κόμη και στρογγυλή γενειάδα[2]. Ευλογεί με το δεξιό χέρι υψωμένο στο στήθος και κρατεί κλειστό σταχωμένο κώδικα αριστερό. Φορεί αρχιερατική ενδυμασία, δηλωτική του αξιώματός του: ρόδινο ποδήρες στιχάριο, διάλιθο επιτραχήλιο και επιγονάτιο με θυσάνους στις παρυφές, ανοιχτοκάστανο φελόνιο που πτυχώνεται με βαθιές αναδιπλώσεις και λευκό ωμοφόριο με μαύρους επιραμμένους σταυρούς. Φέρει στην κεφαλή φωτοστέφανο που γράφεται με λεπτή κόκκινη γραμμή. Στο ύψος των ώμων ζυγιάζεται η αγιονυμική επιγραφή Ο ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ. Στο κατώτερο τμήμα σε ξεχωριστό διάχωρο εικονίζεται ναυτικό θαύμα, πλοίο με δύο κατάρτια να πλέει σε θαλασσοταραχή. Στο ωχροκάστανο βάθος της σκηνής απλώνεται σε δύο αράδες η αφιερωτική επιγραφή: ΔΕΗCIC ΤΗC ΔΟΥΛΗC ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΑC / …….σοσ

Ο τύπος του ορθόκορμου μετωπικού ιεράρχη φαίνεται να διαμορφώνεται κατά από τους μέσους βυζαντινούς χρόνους, όπως μαρτυρεί η μικρογραφικού χαρακτήρα ψηφιδωτή εικόνα στον Άγιο Νικόλαο Πάτμου (11^ος αι.)[3] και το ίδιας εποχής εικονίδιο από στεατίτη, με μεταγενέστερο πλαίσιο στη Μονή του Σινά (11^ος αι.)[4]. Έκτοτε ολόσωμος ο άγιος απαντά σταθερά, αν και όχι συχνά, στη ζωγραφική των φορητών εικόνων, σπανιότερα μόνος όπως στη μεγάλων διαστάσεων εικόνα με υπογραφή Αγγέλου σε ιδιωτική συλλογή της Κέρκυρας (15^ος αι.)[5], σε εικόνα από το ναό του Προφήτη Ηλία στην Άρτα, σήμερα στη μονή Κάτω Παναγιάς (τ. 17^ου αι.)[6]και σε μία εικόνα στον Άγιο Νικόλαο Μηνιατών στην Κεφαλονιά (18^ος-19^ος αι.)[7]. Ενίοτε ο άγιος συμπεριλαμβάνεται σε εικόνες πολυπρόσωπες ή  σύνθετης εικονογραφίας, όπως η εικόνα Μεγάλης Δέησης με αγίους σε τέσσερις ζώνες στη μονή Σινά (β΄ μισό 15^ου αι.)[8], σε αυτήν με την Ανάληψη, τη Φιλοξενία του Αβραάμ, την Ετοιμασία του Θρόνου και αγίους, που έχει συνδεθεί με τον κρητικό ζωγράφο Ανδρέα Ρίτζο, και φυλάσσεται στο Μουσείο Καλών Τεχνών του Τόκυο (15^ος αι.)[9] και στο τρίπτυχο με την Πορταΐτισσα των Ιβήρων και αγίους όλων των τάξεων στη Συλλογή Ανδρεάδη (β΄ μισό 17^ου αι.)[10]. Άλλοτε συναπεικονίζεται με άλλους αγίους για παράδειγμα σε εικόνα στην Temple Gallery (16oς αι.)[11], στην εικόνα της Συλλογής Χαροκόπου όπου συνδυάζεται με τον άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο και την αγία Παρασκευή[12], και σε εικόνα όψιμων χρόνων με την Παναγία και αγίους που υπογράφει ο ιερέας Ζήκος, στη Συλλογή Αβέρωφ (1847)[13].

Συχνότερα ο άγιος ορθόκορμος και μετωπικός συνδυάζεται με σκηνές του βίου του[14], όπως στην εικόνα από τον Άγιο Νικόλαο Κακοπετριάς στην Κύπρο[15], στη ρωσική εικόνα στη Συλλογή Tretyakov που συνδέεται με τα εργαστήριa του Rostov (β΄ μισό 14^ου αι.)[16], στην ωραία αμφιπρόσωπη εικόνα στο Βυζαντινό Μουσείο Καστοριάς(15^ος αι.)[17], στην αμφίγραπτη εικόνα από τα Τίρανα (15^ος αι.)[18], την αγιορειτικής τέχνης εικόνα στη Χαλκιδική (1605)[19], αυτή στη μονή Μάντζαρη στην Εύβοια[20] και μία ακόμη στο Μουσείο Κανελλοπούλου όπου ο άγιος συναπεικονίζεται με τον Ιάκωβο τον Αδελφόθεο και συνδυάζεται με δύο βιογραφικές σκηνές[21]. Ως υποκατηγορία των εικόνων με βιογραφικό κύκλο του αγίου, μπορούμε να θεωρήσουμε αυτές στις οποίες η μορφή συνδυάζεται με θαυματουργές, κυρίως στη θάλασσα, επεμβάσεις του[22]. Χαρακτηριστική περίπτωση αποτελεί η ωραία εικόνα που υπογράφει ο Εμμανουήλ Τζάνες (1683), στη Συλλογή Βελιμέζη. Η εικόνα, ένα από τα τελευταία γνωστά έργα του Ρεθυμνιώτη ζωγράφου, αποτελεί αφιέρωμα του κήνσορα και δικαστή Νικολάου Σιγούρου,  μέλους της επιφανούς οικογένειας της Ζακύνθου, πιθανόν μετά από θαυματουργή διάσωσή του χάρη στον άγιο Νικόλαο. Στο έργο του Τζάνε, ο άγιος Νικόλαος παριστάνεται ολόσωμος και μετωπικός με επίσημη αρχιερατική ενδυμασία να πατά σε νεφέλες, ενώ το ναυτικό επεισόδιο, σε μικρότερη κλίμακα, τοποθετείται στο κάτω μέρος, σε ξεχωριστό διάχωρο.

Ο άγνωστος αγιογράφος της εικόνας της Συλλογής υιοθετεί την ίδια οργάνωση της σύνθεσης με αυτήν στο έργο του Τζάνε, αλλά σε πιο απλή μορφή, αφού παραλείπονται οι μικρογραφημένες μορφές του Χριστού και της Παναγίας στο ανώτερο τμήμα, οι οποίες παραπέμπουν στη χειροτονία του αγίου Νικολάου, οι νεφέλες και τα οικόσημα της οικογένειας του ζακυνθινού αφιερωτή. Επιπλέον εφαρμόζει τον «αρχαϊκότερο» εικονογραφικό τύπο του αγίου με τα χέρια μπροστά στο στήθος που επαναλαμβάνεται στις εικόνες του Τόκυο, των Τιράνων, του Σινά, της Καστοριάς και αυτές στη Συλλογή Ανδρεάδη και Χαροκόπου, αλλά απαντά σπάνια τους επόμενους αιώνες όπως στην εικόνα της Άρτας[23], αντί αυτής με τα χέρια απλωμένα, που φαίνεται να εισάγεται στους ύστερους βυζαντινούς χρόνους, όπως υποδηλώνει η εικόνα του Rostov, και καθιερώνεται στη συνέχεια χάρη στο ωραίο υπόδειγμα του Αγγέλου στην Κέρκυρα.

Τεχνοτροπικά, παρά τις όποιες εικονογραφικές αποκλίσεις, με την εικόνα του Τζάνε η εικόνα της Συλλογής παρουσιάζει στενή συνάφεια, ιδίως στον φυσιογνωμικό τύπο του αγίου. Ωστόσο αν και ανατρέχει στον εκλεπτυσμένο τρόπο διατύπωσης της ανθρώπινης μορφή των κρητικών έργων, με τα λεπτογραμμένα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά, τη μαλακή σχετικά πτυχολογία των φορεμάτων, τη διακοσμητική διάθεση στα πλουμιστά αρχιερατικά ενδύματα και το ζωγραφικό, φυσιοκρατικό σχέδιο στην απόδοση της ναυτικής σκηνής, δεν κατορθώνει να φτάσει τη δεξιοτεχνία, την σχολαστική ακρίβεια του σχεδίου και την υψηλή τεχνική του Ρεθύμνιου καλλιτέχνη. Το σχέδιο του είναι πιο στεγνό, ενίοτε αδύναμο για παράδειγμα στον ανόργανο τρόπο που στηρίζεται η κεφαλή στον λαιμό και διευθετούνται τα ενδύματα γύρω από αυτόν, τα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά δεν έχουν συμμετρία, το δεξιό χέρι σε χειρονομία ευλογίας είναι δυσανάλογο, ενώ η έκφραση του προσώπου είναι χαλαρή  χωρίς πνευματικότητα όπως αρμόζει στον εκκλησιαστικό πατέρα, στοιχεία που φανερώνουν μία κάπως αδέξια μίμηση του πρωτοτύπου. Στην υπόθεση πάντως ότι ο αγιογράφος γνώριζε την εικόνα του Τζάνε αλλά και γενικότερα το έργο του κρητικού ζωγράφου, και μάλιστα αυτό που επιχωριάζει στην περιοχή της Επτανήσου, συνηγορεί ένα ακόμη στοιχείο, η τοποθέτηση της μορφής κάτω από τόξο. Πράγματι ανάλογα απεικονίζει ο Εμμανουήλ Τζάνες τρεις σπουδαίους Πατέρες της Εκκλησίας, τον Κύριλλο Αλεξανδρείας, τον άγιο Ιωάννη Δαμασκηνό και τον Γρηγόριο Παλαμά, στις θύρες των παραβημάτων του τέμπλου στο ναό των Αγίων Ιάσωνα και Σωσιπάτρου στην Κέρκυρα[24]. Στην εικόνα της Συλλογής βέβαια ο μπαρόκ αισθητικής διάκοσμος του τόξου και τα δύο άνθη στις γωνιές παραπέμπουν στο περιβάλλον της Βορείου Ελλάδας.

Τα στοιχεία αυτά και σε συνδυασμό με τις διαστάσεις, το θέμα και την οργάνωση της σύνθεσης στην εικόνα της Συλλογής μας οδηγούν σε τεχνίτη, ίσως από τη γειτονική Ήπειρο, τα παράλια της οποίας είναι σε συνεχή επικοινωνία με τα νησιά του Ιονίου, ο οποίος διατηρεί και προσωπικές επαφές  τουλάχιστον με τη Ζάκυνθο και την Κέρκυρα, και γνωρίζει –ή ακόμα και θαυμάζει- το έργο του κρητικού ζωγράφου από τον οποίο δεν πρέπει να απέχει χρονικά περισσότερο από μία γενιά. Η υπόθεση επομένως ότι η εικόνα του αγίου Νικολάου προοριζόταν για θύρα παραβήματος τέμπλου μικρού –ιδιωτικού ίσως παρεκκλησίου της αφιερώτριας Αικατερίνης- που τιμάται στη μνήμη του σπουδαίου ιεράρχη στην περιοχή της Ηπείρου είναι ιδιαίτερα ελκυστική και πιθανή.

Ανδρομάχη Κατσελάκη

Δρ Αρχαιολόγος-ΜΑ Ιστορικός Τέχνης

[1] Σύναξη 2010, αριθ. 31.

[2] Ερμηνεία 1909, 154.

[3] Χατζηδάκης 1977, 44-45, πίν. 1, 77.

[4] Faith and Power 2004, αριθ, 205 (H.C. Evans).

[5] Βοκοτόπουλος 1990, 16-17, αριθ. 7, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία. Οι σκηνές από το βίο του αγίου που πλαισιώνουν το κεντρικό τμήμα αποτελούν μεταγενέστερες προσθήκες του δεύτερου μισού του 16^ου αιώνα.

[6] Παπαδοπούλου-Τσιάρα 2008, 200-201.

[7] Κεφαλονιά, 2, Εικ. 105.

[8] Θησαυροί του Σινά 1990, εικ. 76. Ο άγιος εικονίζεται στη δεύτερη ζώνη, δεύτερος από αριστερά προς τα δεξιά.

[9] Χατζηδάκης, 1977, πίν. 201.

[10] Δρανδάκη 2002, 202-207, αριθ. 48.

[11] Τemple Gallery 2006, 48, αριθ. 50.

[12] Κεφαλονιά, 1, εικ. 64. Βλ. επίσης και την εικόνα στην οποία ο Νικόλαος συνδυάζεται με τον άγιο Σάββα, στο Μουσείο Κανελλοπούλου (16^ος αι.) (Μουσείο Κανελλοπούλου 2007, αριθ. 250).

[13] Βασιλάκη 2012, αριθ. 245, 49.

[14] Για την εικονογραφία του βιογραφικού κύκλου του αγίου βλ. Sevcenko 1983.

[15] Glory of Byzantium 1997, αριθ. 263 (R.W. Corrie).

[16] Τretyakov Gallery 2006, 80-81.

[17] Holy Image, Holy Space 1988, αριθ. 38 (Θ. Παπαζώτος).

[18] Εικόνες Αλβανίας 2006, 36-39, αριθ. 4.

[19] Βυζαντινή Μεταβυζαντινή Τέχνη 1986, 148-150, αριθ. 150 (Ι.Α. Παπάγγελος).

[20] Αδημοσίευτη. Προσωπική παρατήρηση.

[21] Μουσείο Κανελλοπούλου 2007, 420-423, αριθ. 215(Κ. Σκαμπαβίας).

[22] Γενικά για τα ναυτικά θαύματα βλ. Μητσάνη 1994. Παρόμοια οργάνωση έχει και η εικόνα που συνδέεται με τον κύκλο του Θεόδωρου Πουλάκη στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο την οποία παρήγγειλε ο Κυρ Ιωάννης Αρδαβάνης στον Χανιώτη ζωγράφο σε ανάμνηση της σωτηρίας του από την Παναγία, της οποίας επικαλέστηκε τη βοήθεια και συνδρομή ενόσω ήταν σε κίνδυνο (Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1998, 248, αριθ. 80, όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία)

[23] Παπαδοπούλου-Τσιάρα 2008, 200-201.

[24] Βοκοτόπουλος 1990, αριθ. 79, 80, 81 αντίστοιχα.