Δείτε το βιβλίο

Ο ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ.

Ανθίβολο έκτυπο
(Στο έκτυπο ανθίβολο η παράσταση απεικονίζεται ανεστραμμένη σε σχέση με το πρωτότυπο έργο.)
Υδατοχρώματα : βαθυγάλανο, ερυθρό, κίτρινο, καστανό, λαδοκάστανο
115 x 76 εκ.
19oς αιώνας
Βιομηχανικό χαρτί

Το σχέδιο, φοδραρισμένο στην πίσω όψη με λεπτό χαρτί, συνθέτουν 8 φύλλα ενωμένα μεταξύ τους. Η κατάσταση διατήρησης είναι σχετικά καλή με κατά τόπους φθορές, σχισίματα, τσακίσεις, οπές και απώλειες τμημάτων χαρτιού.

Ο άγιος Νικόλαος, ημίσωμος και αυστηρά μετωπικός, φορεί πολυτελή αρχιερατικά άμφια, ανθοστόλιστο φελόνιο και ωμοφόριο, ένσταυρο επιγονάτιο και περίτεχνο εγκόλπιο με μικρογραφημένη παράσταση του Θεού Πατέρα. Ευλογεί με το δεξί χέρι υψωμένο στο στήθος και με το αριστερό κρατεί ευαγγέλιο κοσμημένο με μικρογραφίες των τεσσάρων ευαγγελιστών και του Χριστού σε μπαρόκ πλαίσια. Εκατέρωθεν της κεφαλής του αγίου, προβάλλουν σε νεφέλες και μικρογραφημένες οι μορφές του Χριστού και της Παναγίας προσφέροντας αντιστοίχως Ευαγγέλιο και ωμοφόριο, σαφής υπενθύμιση του θαύματος της Νικαίας¹. Επάνω από το Χριστό και την Παναγία διακρίνονται οι βραχυγραφίες: ΙΣ ΧΣ και [ΜΡ] ΘΥ. Διατηρείται επίσης, αποσπασματικά, μεγαλογράμματη αγιωνυμική επιγραφή: Ο ΑΓΙΟΣ / ΝΙΚΟΛ[ΑΟΣ]. Η παράσταση ζωντανεύει με τη χρήση υδατοχρωμάτων σε ζεστούς και λαμπερούς τόνους², ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι αναγραφόμενες βραχυγραφίες χρωμάτων, καθώς και οδηγίες για την επιλογή τους³. Το θέμα αλλά και οι μεγάλες διαστάσεις του σχεδίου παραπέμπουν σε δεσποτικές εικόνες τέμπλου.

Η παράσταση ακολουθεί οικείο και καθιερωμένο για την εποχή εικονογραφικό τύπο που έλκει την καταγωγή του από βυζαντινές απεικονίσεις του αγίου⁴ και καθιερώνεται στην κρητική ζωγραφική του 15ου αιώνα⁵. Κατά τη μεταβυζαντινή περίοδο ο τύπος αυτός γνωρίζει ευρεία διάδοση⁶ και επιβιώνει αυτούσιος μέχρι και το 19ο αιώνα⁷. Το σχέδιό μας αποκλίνει από τα καθιερωμένα, καθώς ο άγιος κρατεί όρθιο από τη βάση του το Ευαγγέλιο, στοιχείο που δεν είναι άγνωστο σε βυζαντινές, συνήθως ολόσωμες απεικονίσεις του ιεράρχη⁸, επανεμφανίζεται σε έργα του 15ου αιώνα⁹ και απαντά εξίσου σε μεταβυζαντινές ολόσωμες ή ημίσωμες παραστάσεις του αγίου¹⁰.

Ωστόσο, παρόλο που ο άγνωστος δημιουργός του σχεδίου παρακολουθεί καθιερωμένα εικονογραφικά πρότυπα, ως προς τους καλλιτεχνικούς του τρόπους απομακρύνεται αισθητά από την παράδοση, καθώς εμφανής είναι ο προσανατολισμός του στη φυσιοκρατική τέχνη της Δύσης. Παρόμοιας αντίληψης και ύφους απεικονίσεις ιεραρχών απαντούν συχνά κατά το 19ο αιώνα, με ωραία δείγματα δύο ακόμη σχέδια ζωγράφων από τη Γαλάτιστα Χαλκιδικής με απεικονίσεις των αγίων Νικολάου και Σπυρίδωνος¹¹ και τις εικόνες του αγίου Νικολάου στη Μονή Κουτλουμουσίου (1799)¹², του αγίου Χαραλάμπους στο ναό της Υπαπαντής στη Γενισέα Ξάνθης (1836)¹³ και του αγίου Νικολάου στον ομώνυμο ναό στους Κήπους Ζαγορίου (1860)¹⁴.

Πανομοιότυπη με το ανθίβολο δεσποτική εικόνα εντοπίστηκε στον Άγιο Γεώργιο Νεγάδων¹⁵. Η κυριαρχία της δυτικότροπης φυσιοκρατικής απόδοσης του αγίου στην εικόνα των Νεγάδων, παραπέμπει στις τάσεις της νεορωσικής ζωγραφικής η οποία με κέντρο το Άγιο Όρος, διέπει την καλλιτεχνική παραγωγή του βορειοελλαδικού και βαλκανικού χώρου στο δεύτερο μισό του 19ου και μέχρι τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αιώνα¹⁶. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου πλάθονται με ευαισθησία και απαλές φωτοσκιάσεις που θυμίζουν πορτρέτα της εποχής. Παρόμοια μοτίβα που κοσμούν το φελόνιο του αγίου απαντούν επίσης σε σύγχρονα αρχιερατικά άμφια και σε διακοσμητικά φυτικά θέματα που ιστορούν Χιονιαδίτες ζωγράφοι σε αρχοντικά της βορειοδυτικής Ελλάδας και σε ξυλόγλυπτες κασέλες¹⁷. Τα παραπάνω συνηγορούν στη χρονολόγηση της εικόνας και του ανθιβόλου στα τέλη του 19ου αιώνα και την απόδοσή τους σε χιονιαδίτικο εργαστήριο, πιθανόν αυτό των αδελφών Χριστοδούλου και Θωμά Μαρινά.

Μ. Νάνου