Δείτε το βιβλίο

Ο ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ Ο ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ
30,5 x 20,7 x 2,2 εκ.
Αρχές 16ου αιώνα

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 8

Ο άγιος στέκει όρθιος επάνω σε χαμηλό βράχο, γυρισμένος κατά τα τρία τέταρτα προς το Χριστό, που εμφανίζεται σε προτομή να ευλογεί στην επάνω δεξιά γωνία, μέσα σε τμήμα γαλάζιου ουρανού με χρυσές ακτίνες. Ο Πρόδρομος έχει μεγάλα φτερά σε ανοιχτό καστανό χρώμα με πυκνές χρυσογραφίες και βαθύ γαλάζιο στο τμήμα που βρίσκεται κοντά στο σώμα του αγίου. Φορεί βαθυγάλαζη μηλωτή και ανοιχτό καστανό ιμάτιο, που τυλίγει το σώμα του αφήνοντας ελεύθερο ολόκληρο το δεξί του χέρι, υψωμένο σε χειρονομία ομιλίας προς το Χριστό. Με το αριστερό κρατεί ανοιχτό ειλητάριο με την επιγραφή: ΟΡΑC ΟΙ(Α) ΠΑCΧΟΥ/[CIN Ω] Θ(ΕΟ)Υ ΛΟΓΕ ΟΙ / ΠΤΑΙCΜΑΤ(ΩΝ) ΕΛΕΓ/ΧΟΙ ΤΩΝ [ΒΔΕΛΙΚΤ(ΕΩΝ)] / [ΕΛΕ]Γ ΧΟΝ [ΚΑΙ] ΓΑΡ ΜΗ/ ΦΕΡΩΝ Ο ΗΡΩΔΗC / ΤΕΤΜΗ[ΚΕΝ ΙΔ ΟΥ] / ΤΗΝ Ε[ΜΗΝ] ΚΑΡ(ΑΝ) C(ΩΤ)ΕΡ.
Κάτω αριστερά αξίνα ακουμπισμένη σε δέντρο με πλούσιο φύλλωμα και δεξιά η κάρα του αγίου με φωτοστέφανο μέσα σε πολύτιμη λεκάνη με χαμηλό πόδι. Το τοπίο περιλαμβάνει αριστερά και δεξιά δύο χαμηλούς και άνισους στο ύψος τριγωνικούς βράχους με απόκρημνες πλαγιές, όπως συμβαίνει συχνά σε πολλές εικόνες του 15ου αιώνα με όρθιους, μόνους αγίους¹. Ο χρυσός κάμπος της εικόνας έχει ολοκληρωτικά καταστραφεί από παλαιότερη συντήρηση της εικόνας με τη μέθοδο της φωτιάς, που έχει αλλοιώσει την αρχική υφή των χρωμάτων. Όπως συμβαίνει και σε άλλες εικόνες της συλλογής (αρ. Κατ. 7, 14, 15, 16, 17, 35, 45), ίχνη χρυσού σώζονται κατά τόπους και διακρίνονται περισσότερο κοντά στο περίγραμμα του βράχου και της μορφής του Προδρόμου, ακόμη και κάτω από τα μαλλιά και τις φτερούγες.
Με μαύρα γράμματα επάνω από το αριστερό φτερό υπήρχε η νεότερη επιγραφή Ο ΑΓ(ΙΟ)C ΙΩ(ΑΝΝΗC) Ο ΠΡΟΔΡΟΜ(ΟC), που αφαιρέθηκε κατά τη συντήρηση. Το πρόσωπο του αγίου πλάθεται με πυκνές βαθυκάστανες πινελιές και μικρά λευκά φώτα, με μεγάλη φροντίδα και επιδεξιότητα μικρογραφική (Εικ. 50). Ανάλογη τέχνη διακρίνεται στην επεξεργασία της πτυχολογίας του ιματίου με πολλαπλές αναδιπλώσεις του καστανόχρωμου υφάσματος σε μικρότερες γεωμετρικές επιφάνειες, με ακμές που φωτίζονται από υπόλευκες σταθερές πινελιές. Η γαλάζια μηλωτή, με πυκνό τρίχωμα, ζωγραφίζεται επίσης με μεγάλη προσοχή. Εξαίρετη ικανότητα δείχνει ακόμα ο ζωγράφος της εικόνας μας στη χρυσογραφία, με καλογραμμένες πυκνές χρυσοκοντυλιές στις φτερούγες, στον ουρανό, στον κορμό του δέντρου και στο αγγείο.
«Ο ασκητικός τύπος του Προδρόμου, αδύνατου, ξερακιανού, ψηλού, ντυμένου με τη μηλωτή, όπως παριστάνεται εδώ, από τα πλάγια, με το πρόσωπο γυρισμένο κατά τα τρία τέταρτα, με τη χαρακτηριστική κάμψη της μέσης και των γονάτων, πρέπει να έχη αποσπασθή από τη σκηνή τής Βάπτισης. Από τή Βάπτιση είναι παρμένη και ή λεπτομέρεια του δένδρου με την αξίνη, που συμβολίζει τα λόγια τού Προδρόμου: Και ἤδη ἡ ἀξίνη πρός τήν ρίζαν τῶν δένδρων κεῖται  (Ματθ. γ’, 10). Στη Βάπτιση όμως δεν είναι ποτέ φτερωτός, ενώ είναι στις κατενώπιον παραστάσεις του Προδρόμου  ἴδε ὁ ἀμνὸς τοῦ Θεοῦ. Τά φτερά συμβολίζουν τήν ιδιότητά του ώς αγγέλου τού Χριστού, κατά τήν προφητεία τού Μαλαχία (3, 1), πού έπαναλαμβάνει καί ό Ματθαίος (ια’, 10)». Μανόλης Χατζηδάκης, 1945.
Η παλαιότερη γνωστή παράσταση του Προδρόμου με φτερά βρίσκεται στο Αrilje (1296/7)2, ενώ η κάρα του αγίου μέσα στο αγγείο εγγράφεται στην παλαιολόγεια εικονογραφία της Αποτομής, καθώς και της Εύρεσης της κεφαλής του Προδρόμου³. Ο εικονογραφικός τύπος της εικόνας μας είναι αποτέλεσμα σοφού συνδυασμού στοιχείων που συναντούμε σε παλαιότερες παραστάσεις του Ιωάννη, όπως σε δύο εικόνες του 12ου και του 13ου αιώνα στο Σινά⁴, στο ψαλτήρι του Μονάχου, του τέλους του Μου αιώνα⁵, και σε δύο εικόνες του Μου και του 15ου αιώνα στο Ιστορικό Μουσείο της Μόσχας, όπου παριστάνεται χωρίς φτερά, όπως και σε κρητική εικόνα του Λούβρου⁶. Ο εικονογραφικός τύπος αποκρυσταλλώνεται, όπως έχει φανεί από τις σχετικές μελέτες για το έργο του κρητικού ζωγράφου Αγγέλου⁷, ο οποίος, σε δύο ενυπόγραφες εικόνες του στο Βυζαντινό Μουσείο σήμερα⁸ και στο Μουσείο της Μalines στο Βέλγιο⁹, πρώτος διατυπώνει τα χαρακτηριστικά της εικονογραφίας που θα διαδοθεί σε σειρά έργων από το 15ο αιώνα και εξής¹⁰ και θα υιοθετηθεί από τους μεταγενέστερους, μεγάλους κρητικούς ζωγράφους, όπως ο Μιχαήλ Δαμασκηνός σε εικόνα στη Ζάκυνθο¹¹, ο Εμμανουήλ Λαμπάρδος σε εικόνα στην Κέρκυρα¹², ο Εμμανουήλ Τζάνες σε εικόνα του Μουσείου Κανελλοπούλου¹³, ο Βίκτωρ σε τρίπτυχο στο Σινά¹⁴ και πιθανότατα ο Φιλόθεος Σκούφος σε εικόνα της Πάρου¹⁵.
Το κείμενο της επιγραφής στηρίζεται σε παλαιότερα σχετικά κείμενα¹⁶, ωστόσο διατυπώνεται οριστικά επίσης από το ζωγράφο Άγγελο και επαναλαμβάνεται αυτούσιο στις μεταγενέστερες κρητικές εικόνες¹⁷.
Στην εικόνα μας επαναλαμβάνεται πανομοιότυπα το πρότυπο της εικόνας του Αγγέλου με μικρές αποκλίσεις σε λεπτομέρειες, όπως η προσθήκη δεύτερου δέντρου στο τοπίο δεξιά και η απουσία της σταυροφόρου ράβδου, που κρατεί κατά κανόνα ο Ιωάννης επάνω στο χρυσό κάμπο και που πιθανότατα οφείλεται στη φθορά του κάμπου σε αυτή την περιοχή¹⁸.
Η τεχνοτροπία της εικόνας μας απομακρύνεται από το παλαιολόγειο ύφος των εικόνων του Αγγέλου, ενώ προσεγγίζει περισσότερο μεταγενέστερα κρητικά έργα με έντονο συντηρητικό χαρακτήρα, όπως η εικόνα του Εμμανουήλ Λαμπάρδου στην Κέρκυρα, που έχει σχεδόν ίδιες διαστάσεις¹⁹. Εκτός από τον κοινό εικονογραφικό τύπο, οι δύο εικόνες έχουν κοινή, μικρογραφικού χαρακτήρα, επεξεργασία της σάρκας και της πτυχολογίας, με σημαίνουσες αποχρώσεις ωστόσο στην εικόνα μας, όπου η πτυχολογία είναι λιγότερο σκληρή. Η δουλεμένη με πυκνές πινελιές σάρκα και η μικρή και χαμηλών τόνων χρωματική κλίμακα συμβάλλουν στην εντύπωση διαφορετικού και πλησιέστερου στην τέχνη του 15ου αιώνα εργαστηρίου. Τα παραπάνω χαρακτηριστικά επιτρέπουν χρονολόγηση της εικόνας μας σε προγενέστερη του Λαμπάρδου εποχή, ίσως στις αρχές του 16ου αιώνα.
Για την ένταξη της εικόνας μας στα εργαστήρια των αρχών ίσως του 16ου αιώνα είναι χρήσιμη η παραβολή με μιαν ενυπόγραφη εικόνα του ζωγράφου Στυλιανού ίερέως στο Μουσείο της Πάφου στην Κύπρο²⁰, που χρονολογείται πιθανώς γύρω στο 1500 (Εικ. 51). Ο Πρόδρομος στην εικόνα αυτή παριστάνεται στη σκηνή της Αποτομής με όμοιας τέχνης χαρακτηριστικά και ανάλογο μικρογραφικό τρόπο στην απόδοση της σάρκας, καθώς και της τρίχινης γαλάζιας μηλωτής.
Πλησιέστερη προς την εικόνα μας είναι η όμοιας εικονογραφίας εικόνα στο Ermitage, του 16ου αιώνα²¹, που έχει λίγο μικρότερες διαστάσεις (24,8×17,8 εκ.) και διατηρείται σε άριστη κατάσταση. Η ποιότητα της τέχνης της, η επιδεξιότητα στη μικρογραφική σχεδόν επεξεργασία της σάρκας και των υφασμάτων, με σταθερό σχέδιο και λαμπερά χρώματα, είναι ανάλογη με εκείνη της εικόνας μας, με αντίστοιχες διαφοροποιήσεις από τα έργα του Λαμπάρδου. Όσο και αν η χρονολόγηση αυτών των έργων δεν μπορεί να είναι ασφαλής, φανερώνουν την υιοθέτηση του θέματος από ζωγράφους καλούς, που κοινό γνώρισμα της τέχνης τους είναι η άρτια τεχνική και η επίδοση στη μικρογραφική εκτέλεση.

N. Xατζηδάκη

ΔIAΤΗΡΗΣΗ Μανόλης Χατζηδάκης, 1945: «Εικόνα ζωγραφισμένη πάνω σε ξύλο καρυδιάς, με λεπτή προετοιμασία. Τα περιγράμματα ελαφρά χαραγμένα και τονισμένα με λεπτή μαύρη γραμμή. Διατηρείται πολύ καλά· το χρυσό του αέρα μόνον έχει φύγει εντελώς, καθώς και οι χρυσές γραμμές των φτερών».
Η εικόνα έχει φθορές στο χρυσό κάμπο από παλαιότερο καθαρισμό, η ζωγραφική επιφάνεια διατηρείται σε αρκετά καλή κατάσταση και μετά τη συντήρηση οι χρυσογραφίες στα φτερά διακρίνονται καθαρά.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αδημοσίευτη.

Σημειώσεις
1. Βλ. σχετικά Ν. Χατζηδάκη, 1983, σ. 11.
2. Βλ. σχετικά Lafontaine-Dosogne, 1976, σ. 128.
3. Βλ. σχετικά Chatzidakis, 1988, σ. 90-91, εικ. 1-7.
4. Chatzidakis, 1978, σ. 90-91, εικ. 4-5.
5. Lafontaine-Dosogne, 1976, σ. 131, εικ. 9.
6. Lafontaine-Dosogne, 1976, σ. 136, εικ. 11. Βοκοτόπουλος, 1990, σ. 78. Bizantini, 1991, αρ. 53 και 112. Εικόνες Κρητικής Τέχνης, 1993, αρ. 64, σ. 415-416 (I. Κyzlasova).
7. Βλ. σχετικά Ν. Χατζηδάκη, 1983, σ. 10 και 18.
8. Ν. Χατζηδάκη, 1993, αρ. 2, σ. 18. Αχειμάστου-Ποταμιάνου, 1991, σ. 105 κ.ε.
9. Lafontaine-Dosogne, 1976. Τh. Chatzidakis, 1982, αρ. 2.
10. Lafontaine-Dosogne, 1976. Ν. Χατζηδάκη, 1983, αρ. 2 και 39α· ο κατάλογος εμπλουτίζεται από το Βοκοτόπουλο, 1990, σ. 77-78 και την Ποταμιάνου, 1991, σ. 109, σημ. 17-18. Μπορούν να προστεθούν ακόμη εικόνες στο Ermitage, των αρχών του 16ου αιώνα (Εικόνες Κρητικής Τέχνης, 1993, αρ. 14 – Υ. Ρiatnitsky), και άλλη, του τέλους του 16ου αιώνα, στο Μουσείο Pushkin στη Μόσχα (Εικόνες Κρητικής Τέχνης, 1993, αρ. 64 και 88 – I. Κyzlasova, Ο. Εtinhof), καθώς και στο Βυζαντινό Μουσείο, του 17ου αιώνα (Θησαυροί της Ορθοδοξίας, 1993, αρ. 16, σ. 201 – Μ. Αχειμάστου-Ποταμιάνου).
11. Chatzidakis, 1981, σ. 313, 360. Βυζαντινή και Μεταβυζαντινή Τέχνη, 1986, αρ. 139, σ. 136-137 (Μ. Χατζηδάκης).
12. Βοκοτόπουλος, 1990, αρ. 52, σ. 77-78, εικ. 171.
13. Απόδοση Δρανδάκη, βλ. Δρανδάκης, 1962, σ. 126-127, πίν. 57-58.
14. Σινά, 1990, σ. 131 κ.ε., εικ. 101 (Ν. Δρανδάκης).
15. Μητσάνη, 1996, αρ. 13, σ. 38.
16. Βλ. Lafontaine-Dosogne, 1976, σ. 142-143.
17. Ν. Χατζηδάκη, 1983, αρ. 2, σ. 18.
18. Στην εικόνα του Αγγέλου της πρώην συλλογής Χατζηδάκη, στο Βυζαντινό Μουσείο, καθώς και σε άλλες εικόνες, στο τοπίο περιλαμβάνεται μικρή πέρδικα-τριγόνα· στη μικρότερη εικόνα του με το ίδιο θέμα στο Μουσείο της Μalines παραλείπεται, βλ. σχετικά Αχειμάστου-Ποταμιάνου, 1991, σ. 108 κ.ε.
19. Βοκοτόπουλος, 1990, αρ. 52, σ. 77-78, εικ. 171, διαστ. 28,5×20,5×1,8 εκ.
20. Παπαγεωργίου, 1991, εικ. 99. Του ζωγράφου αυτού γνωρίζομε και δεύτερο ενυπόγραφο έργο, μικρογραφικού χαρακτήρα, στο τρίπτυχο του ζωγράφου Στυλιανού που περιλαμβάνει μεταξύ άλλων και δύο σκηνές από τη ζωή του Προδρόμου (Ν. Chatzidakis, 1996, σ. 47, εικ. στη σ. 46 και Lumières de l’Orient , 1996, αρ. 9, σ. 50-51, εικ. στη σ. 30).
21. Εικόνες Κρητικής Τέχνης, 1993, αρ. 14 (Υ. Ρiatnisky).