Δείτε το βιβλίο

Ο ΑΓΙΟΣ ΑΛΕΞΙΟΣ
21,3 x 16,2 x 1,4 εκ.
Γύρω στο 1500

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 7

Ο άγιος παριστάνεται όρθιος, μετωπικός, με το δεξί χέρι μπροστά στο στήθος σε χειρονομία σεβασμού, ενώ με το αριστερό κρατεί μικρό σταυρό. Φορεί κοντό, ανοιχτό καστανό χιτώνα με κοντά μανίκια. Το δυσανάλογα μεγάλο κεφάλι, με πυκνή, κοντή γενειάδα και μακριά μαλλιά, έχει καλοσχεδιασμένα χαρακτηριστικά και έντονη έκφραση. Ο άγιος προβάλλει επάνω σε χρυσό κάμπο που έχει καταστραφεί στο μεγαλύτερο μέρος του- στο χαμηλότερο τμήμα μπροστά σε ζώνη εδάφους, αριστερά σχεδιάζεται το περίγραμμα «οικίσκου» μέσα σε περίβολο και δεξιά χαμηλός βράχος. Αριστερά και δεξιά ίχνη από επιγραφή με κόκκινα κεφαλαία γράμματα: ΑΛΕΞΙΟC Ο ΑΝΘΡΩΠΟC ΤΟΥ ΘΕΟΥ.
Ο Χατζηδάκης στον κατάλογό του αναφέρει : «Ο αριστοκράτης άγιος, που άφησε τη μνηστή και τα πλούτη του για να ζήση ζητιανεύοντας ως και στο ίδιο του το αρχοντικό σπίτι, δεν συνηθίζεται πολύ στη βυζαντινή ζωγραφική. Σε ένα μηνολόγιο τού 11ου αι., που προέρχεται από την αγιορειτική μονή του Κασταμονήτου, έχει στις 17 Μαρτίου μια μικρογραφία που τον παριστάνει στη νεκρική κλίνη με τον αύτοκράτορα Ονώριο να του παίρνει από τα χέρια το χαρτί όπου είχε γράψει τον βίο και την καταγωγή του¹. Σε μια χειρόγραφη ερμηνεία τής ζωγραφικής τέχνης τού Μουσείου Μπενάκη, άρ. 35 (17ου αί.), στη σελίδα 51, ένα μεταγενέστερο χέρι έχει προσθέσει στο εσωτερικό περιθώριο τον άγιο Αλέξιο σχεδιασμένο με το μελάνι»².
Ο άγιος Αλέξιος, μόνος, δεν είναι γνωστός σε βυζαντινές εικόνες³, ενώ τον συναντούμε συχνότερα σε μεταβυζαντινές τοιχογραφίες, όπου παριστάνεται σύμφωνα με την οδηγία της Ερμηνείας του Διονυσίου «ὅμοιος τῶ Προδρόμω, ὀξυγένης»⁴. Στη μονή Φιλανθρωπηνών παριστάνεται ολόσωμος, με όμοιου τύπου καστανό, κοντό χιτώνα, όπως και στη μονή Δοχειαρίου (1568)⁵. Τον συναντούμε, επίσης, μέσα σε μετάλλια στο ναό του Αγίου Νικολάου στη Βίτσα (1618/19) και στο ναό της Παναγίας του άρχοντα Αποστολάκη στην Καστοριά⁶. Ο άγιος είναι γνωστός και σε δείγματα της ιταλικής ζωγραφικής του 15ου αιώνα, με ανάλογο κοντό χιτώνα και σταυρό⁷. Σε εικόνα του Στέφανου Τζανκαρόλα, του τέλους του 17ου αιώνα, στην Κέρκυρα ο άγιος Αλέξιος παριστάνεται σε διαφορετικό εικονογραφικό τύπο με συστροφή του σώματος, όρθιος, με μακρύ χιτώνα και ιμάτιο⁸.
Η εικόνα μας αποτελεί, από όσο γνωρίζω, το παλαιότερο δείγμα εικόνας με τη μορφή του αγίου και η εικονογραφία της προαγγέλλει τα γνωστά παραδείγματα στις τοιχογραφίες του 16ου αιώνα. Παρ’ όλη τη φθορά της ζωγραφικής επιφάνειας, διακρίνεται το προσεγμένο σχέδιο στις πτυχώσεις και διάφανα ανοιχτόχρωμα φωτίσματα στις ακμές. Τα γνωρίσματα αυτά, που δεν συναντούμε στη μεταγενέστερη κρητική ζωγραφική, οδηγούν σε χρονολόγηση γύρω στο 1500.

Ν. Χατζηδάκη

ΔIATΗΡΗΣΗ  Η εικόνα έχει υποστεί από παλαιό καθαρισμό φθορά στο χρυσό κάμπο, καθώς και στο πλάσιμο και στα φώτα της σάρκας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αδημοσίευτη.

Σημειώσεις
1. Στο Ιστορικό Μουσείο της Μόσχας, fol. 269ν, Τreneff, 1911, σ. 8, πίν. IX, 43· βλ. Glory of Byzantium, 1997, αρ. 56, εικ. 56, σ. 101-102. Για το βίο του αγίου βλ. Δουκάκης, 1891, σ. 302- 314.
2. Το χειρόγραφο προέρχεται από τα κειμήλια των Ανταλλαξίμων Ανατολικής Θράκης και Μικρός Ασίας.
3. Για την εικονογραφία βλ. Lexikon, 5, 1973, στ. 90-95.
4. Ερμηνεία, 1908, σ. 166 και 294.
5. Μοναστήρια Νήσου Ιωαννίνων, 1993, εικ. 216. Μillet, 1927, πίν. 241.2.
6. Τούρτα, 1991, σ. 166, πίν. 92β. Πελεκανίδης, 1953, πίν. 2436.
7. Κaftal, 1978, σ. 26, αρ. 10, εικ. 39.
8. Βοκοτόπουλος, 1990, σ. 160, εικ. 301.