Δείτε το βιβλίο

Ο ΑΓΙΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΕΦΙΠΠΟΣ
50 x 34,5 x 2 εκ.
Μέσα 17ου αιώνα

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 22

Ο άγιος Δημήτριος παριστάνεται καβαλάρης σε κόκκινο άλογο γυρισμένο προς τα δεξιά· το ζώο, σε καλπασμό, υψώνει τα δύο μπροστινά του πόδια κατενώπιον, ενώ γυρίζει το κεφάλι προς τα πίσω. Ο άγιος είναι γυρισμένος και αυτός προς τα δεξιά, με αντίστοιχη στροφή του κορμού κατενώπιον κρατεί, υψώνοντας το δεξί και βοηθώντας με το αριστερό, μακρύ κοντάρι και κτυπά τον πεσμένο καταγής Σκυλογιάννη. Ο μεγαλόσωμος σαρικοφόρος άνδρας είναι ολόκληρος ξαναζωγραφισμένος με αρκετή αδεξιότητα -έχει πολύ μεγάλα πόδια- σε λίγο μεταγενέστερη εποχή, όπως και το βραχώδες τοπίο αριστερά. Ο στρατιωτικός άγιος φορεί χρυσοστόλιστο θώρακα και βαθυγάλαζη χλαμύδα που ανεμίζει πίσω από το κεφάλι του προς τα δεξιά. Στο βάθος αριστερά, πίσω από τους βράχους, προβάλλουν καλοσχεδιασμένα τα κτίρια της πόλης της Θεσσαλονίκης, όπου διακρίνεται μεγάλη εκκλησία με τρούλο και κτίσμα με ψηλό μιναρέ. Ο κάμπος είναι χρυσός με πλούσια στικτή διακόσμηση, που σχηματίζει φύλλα πλατιά ελισσόμενου βλαστού. Η παράσταση ζωγραφίζεται ακολουθώντας καλής ποιότητας εγχάρακτο σχέδιο επάνω στην προετοιμασία, που διακρίνεται καθαρά (Εικ. 157). Με φροντίδα και τέχνη αποδίδονται τόσο τα χαρακτηριστικά του προσώπου, που πλάθονται με μικρές πινελιές και λίγα φώτα, όσο και η περίτεχνη διακόσμηση του θώρακα, καθώς και ο στικτός κάμπος (Εικ. 158). Η αντιστροφή των κινήσεων, η στάση του στρατιωτικού αγίου, καθώς και του αλόγου που καλπάζει με υψωμένα τα δύο μπροστινά πόδια, επαναλαμβάνει πρότυπο του Γεωργίου Κλόντζα με τον άγιο Γεώργιο δρακοντοκτόνο στο Μουσείο Μπενάκη¹. Μικρές διαφορές παρατηρούνται στη θέση της κεφαλής του αλόγου που κοιτάζει μπροστά και της κεφαλής του αγίου που στρέφεται προς τα πίσω. Ο τύπος διαδίδεται ευρύτατα σε πολύ μεγάλο αριθμό εικόνων και για τους δύο στρατιωτικούς αγίους. Τον χρησιμοποιεί ο Μιχαήλ Δαμασκηνός σε εικόνα της Κέρκυρας² και αργότερα ο Σίλβεστρος Θεοχάρης με αντιστροφή του ανθιβόλου³. Ιδιαίτερα αγαπητός είναι ο τύπος αυτός στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα. Τον συναντούμε σε εικόνες του αγίου Γεωργίου του Εμμανουήλ Τζάνε στο Μουσείο Μπενάκη (Εικ. 159), στο Βυζαντινό Μουσείο και με μικρή παραλλαγή σε εικόνα του αγίου Δημητρίου της Συλλογής Λοβέρδου, επίσης στο Βυζαντινό Μουσείο⁴, καθώς και σε εικόνες του Θεόδωρου Πουλάκη και άλλων στην Κέρκυρα⁵. Τον τύπο της εικόνας του αγίου Γεωργίου του Τζάνε συναντούμε πανομοιότυπο και σε μικρές εικόνες στη Μόσχα και σε συλλογή στο Λονδίνο⁶. Στις εικόνες αυτές αντιγράφεται πιστά η στάση του αλόγου και του αγίου, με μικρή μόνον απόκλιση στη θέση της κεφαλής του αγίου που κοιτάζει συνήθως μπροστά και όχι χαμηλά. Όμοια είναι και η απόδοση του βραχώδους τοπίου, ενώ αναλογία υπάρχει στα κτίρια με τρούλους και μιναρέδες της πόλης που προβάλλει στο βάθος του τοπίου.
Από τις εικόνες του τύπου αυτού αξίζει να σημειωθούν δύο εικόνες του αγίου Δημητρίου στην Κεφαλονιά· η μία στο ναό της Υπαπαντής της οικογένειας Γεράκη⁷, όπου το άλογο έχει ήρεμη στάση, αλλά ο Σκυλογιάννης είναι πεσμένος χάμω, με ενδυμασία και χαρακτηριστικά όπως και στην εικόνα μας· η άλλη στον Άγιο Νικόλαο στους Σουλάρους⁸, όπου η στάση του έφιππου αγίου καθώς και του Σκυλογιάννη είναι όμοια με της εικόνας μας⁹.
Στην εικόνα μας το μαλακό πλάσιμο της σάρκας, που σχηματίζει λείες επιφάνειες, με λίγα μικρά λευκά φώτα στα προεξέχοντα μέρη, θυμίζει την εικόνα του Σίλβεστρου Θεοχάρη στην Κέρκυρα. Ανάλογη ομοιότητα με τα έργα του Σίλβεστρου διακρίνεται και στην ιδιαίτερα φροντισμένη διακόσμηση του θώρακα του αγίου, καθώς και στο σχέδιο των κτιρίων της πόλης. Τέλος, η στικτή διακόσμηση με φύλλα και άνθη επάνω στο χρυσό κάμπο, απομίμηση διακοσμήσεων που συναντούμε σε εικόνες ιταλοκρητικές του 15ου και των αρχών του 16ου αιώνα10, συνδέει την εικόνα με τις παλαιότερες παραδόσεις. Για όλους αυτούς τους λόγους η εικόνα μπορεί να αποδοθεί σε σχετικό με το ζωγράφο Σίλβεστρο Θεοχάρη εργαστήριο και να χρονολογηθεί στα μέσα του Που αιώνα. Ο Σκυλογιάννης και το τοπίο με τους βράχους έχουν ζωγραφιστεί σε μεταγενέστερη εποχή, πιθανώς στο 18ο αιώνα.

Ν. Χατζηδάκη

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ  Η εικόνα έχει φθορές στο χρυσό κάμπο και επιζωγραφήσεις χαμηλά στη μορφή του Σκυλογιάννη, που δεν αφαιρέθηκαν κατά την πρόσφατη συντήρηση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ   Αδημοσίευτη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Θησαυροί της Ορθοδοξίας, 1994, αρ. 61, σ. 241-242 (Α. Δρανδάκη).
2. Βοκοτόπουλος, 1990, αρ. 26, σ. 50-51, εικ. 29, 30.
3. Βοκοτόπουλος, 1990, αρ. 56, εικ. 181-182.
4. Μπούρα, 1994, σ. 361-364, εικ. 2, 3.
5. Βοκοτόπουλος, 1990, αρ. 91, σ. 133, εικ. 181-182, με πολλά ακόμη παραδείγματα· βλ. και αρ. 133, εικ. 308, 322.
6. Εικόνες Κρητικής Τέχνης, 1993, σ. 413-414, αρ. 60 (I. Κγζ13$ον&). ΤΗ. ϋΙΐΗΐζϊιΙαΙάδ, 1982, αρ. 41, εικ. 23.
7. Κεφαλονιά Α’, 1989, αρ. 143, εικ. στη σ. 99.
8. Κεφαλονιά Β’, 1994, εικ. 119.
9. Βλ. και άλλες εικόνες στην Κεφαλονιά του Ανδρέα Καραντινού και άλλων (Κεφαλονιά, Α’, 1989, αρ. 136 και αρ. 144).
10. Βλ. σχετικά παραδείγματα εδώ αρ. Κατ. 3, σ. 80.