Δείτε το βιβλίο

Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΟΔΗΓΗΤΡΙΑ.

Σχέδιο. Μολύβι και καστανό υδατόχρωμα
89,5 x 64,7 εκ.
19ος αι.
Χειροποίητο χαρτί

Το σχέδιο με περιορισμένες φθορές αποτελείται από τέσσερα ανισομεγέθη τμήματα χαρτιού κολλημένα μεταξύ τους.

Η Παναγία σε προτομή, στον τύπο της Οδηγήτριας, κρατεί με άνετη κίνηση στο αριστερό χέρι το Χριστό, ενώ με το δεξιό σε δέηση, μεταφέρει τις παρακλήσεις των πιστών στον Υιό της, προς τον οποίο κλίνει την κεφαλή¹. Ο Χριστός με ορθό τον κορμό, ευλογεί και κρατεί άγραφο, ανοιχτό ειλητάριο. Φορεί χιτώνα και ιμάτιο που κολπώνονται με βαθιές πτυχές, τονισμένες με καστανοκόκκινο χρώμα.

Eικονογραφικά ο τύπος της αριστεροκρατούσας Παναγίας αποτελεί παραλλαγή της Οδηγήτριας, o οποίoς συχνά συνοδεύεται από το επίθετο η Ελεούσα και χαρακτηρίζεται από την αμοιβαιότητα στάσεων των δύο μορφών που συγκλίνουν την κεφαλή². Αποκρυσταλλωμένος από τους βυζαντινούς χρόνους³, γνωρίζει ιδιαίτερη διάδοση στις μεταβυζαντινές εικόνες⁴. Ωστόσο στο σχέδιό μας ο Χριστός δε στρέφει προς την Παναγία, ενώ σπάνια είναι και η λεπτομέρεια του ανοικτού ειληταρίου. Μακρινό πρότυπο εντοπίζουμε σε κρητική εικόνα του 15ου αιώνα⁵. Αργότερα αυτό το στοιχείο απαντά σε ποικίλους τύπους της Παναγίας, όπως σε εικόνα ένθρονης Θεοτόκου στη συλλογή Βελιμέζη (αρχές 16ου αι.)⁶.

Τα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά της Παναγίας με το παχουλό πρόσωπο, απαντούν ήδη σε έργα του 15ου αιώνα, στα οποία συμπλέκονται αρμονικά παλαιολόγειοι τύποι με δυτική διάθεση στο ύφος, όπως στην εικόνα του Νικολάου Λαμπούδη σε ιδιωτική συλλογή (15ος αι.)⁷. Σε όψιμους χρόνους παρόμοια στοιχεία απαντούν συχνότερα σε αγιορείτικες χαλκογραφίες⁸ και σε δεσποτικές εικόνες σε όλη την ηπειρωτική Ελλάδα. Ενδεικτικά σημειώνουμε την εικόνα του Αστερίου εκ Καλαρίτας των Ιωαννήνων στη μονή Αγίας Αναλήψεως Ελασσόνας (1778)⁹, τις εικόνες στον Άγιο Γεώργιο Νεγάδων¹⁰ και στον Άγιο Νικόλαο Κήπων (1860)¹¹ και το σχέδιο με την Παναγία Πορταϊτισσα στο Μουσείο Μπενάκη, το οποίο συνδέεται συνδέεται με την τέχνη του Αθανασίου από τη Γαλάτιστα (19ο αι.)¹².

Oι μεγάλες διαστάσεις του σχεδίου σε συνδυασμό με το θέμα υποδηλώνουν ως πιθανό πρότυπό του αγιορείτικο χαρακτικό και υπαγορεύουν τη χρήση του για την παραγωγή δεσποτικών εικόνων, όπως υποδηλώνει και η άμεση συνάφεια του με την ομόθεμη εικόνα στο τέμπλο του καθεδρικού ναού στο Samokov¹³. Οι εύσωμες μορφές με τη γλυκερή έκφραση προσγράφουν το σχέδιο σε ζωγράφο του 19ου αιώνα από τον ευρύτερο βαλκανικό χώρο, ο οποίος με άνεση αποδίδει εικονογραφικούς τύπους της βυζαντινής παράδοσης με δυτικίζουσα διάθεση. Σύμφωνα με πρόσφατα πορίσματα το σχέδιο της Παναγίας ανήκει στο ίδιο σύνολο με αυτά του αγίου Μηνά και της Αγίας Τριάδας της συλλογής¹⁴.

Α. Κατσελάκη