Η ΧΕΙΡΟΤΟΝΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΑΚΩΒΟΥ ΤΟΥ ΑΔΕΛΦΟΘΕΟΥ
ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΠΕΡΛΙΓΚΗ
1806
58,5 x 44,2 εκ.
ΞΥΛΟ ΑΥΓΟΤΕΜΠΕΡΑ

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 120

Η εικόνα φέρει δύο οριζόντια τρέσα στην πίσω όψη.

Κάτω από κόκκινο κιβώριο που στηρίζεται σε τέσσερις μελανόχρωμους μαρμάρινους κίονες που απολήγουν σε χρυσού χρώματος κιονόκρανα με φυτικό διάκοσμο, εικονίζονται ο Χριστός όρθιος σε στάση τριών τετάρτων να χειροτονεί τον Ιάκωβο τον Αδελφόθεο¹. Ο Χριστός φορεί πολύτιμη αρχιερατική ενδυμασία, καστανό στιχάριο, μαραγαριτοστόλιστο αρχιερατικό σάκο κοσμημένο με χρυσούς σταυρούς, επιγονάτιο και λευκό ωμοφόριο επίσης με κεντητούς χρυσούς σταυρούς. Στην κεφαλή φέρει διάλιθη μίτρα και ένσταυρο φωτοστέφανο. Ο Ιάκωβος αποδίδεται με γεροντικά χαρακτηριστικά, λευκή μακριά κόμη και γενειάδα², γονατιστός μπροστά από τον Κύριο, στο πρώτο επίπεδο της σύνθεσης. Φορεί επίσης ιερατική στολή, αλλά πιο απλή από αυτήν του Χριστού. Το κεντρικό θέμα πλαισιώνουν δύο πυκνοί όμιλοι, αριστερά Η ΑΓ… ΑΝΓΓΕΛΛΟΙ  και δεξιά Η ΑΓΙΗ  ΑΠΟΣΤΟΛ(ΟΙ) και άγγελοι. Οι μορφές των αγγέλων αριστερά φορούν επίσης ιερατικά ενδύματα σε ποικίλα χρώματα, ρόδινο, γαλανό, πλουμισμένα με άνθινο κεντητό διάκοσμο. Κρατούν ο πρώτος λιβανωτή και ο δεύτερος τρίκερο, και ριπίδια κάποιοι στο βάθος. Αντίστοιχα στην ομάδα δεξιά προηγείται ο απόστολος Πέτρος να κρατεί κλειστό ευαγγέλιο με πολύτιμη στάχωση, ακολουθεί ο Ανδρέας με τρικέρι. Ανάμεσά τους διακρίνεται ο Φίλιππος, νέος και αγένειος, και άγγελοι, που επίσης φέρουν ριπίδια κοσμημένα με χερουβείμ. Στο κέντρο της σύνθεσης  ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΠΝ(ΕΥΜΑ) με τη μορφή περιστεράς προβάλλεται σε κοκκινωπή ακτινωτή δόξα και κατευθύνεται προς τον Ιάκωβο. Χαμηλότερα επάνω στην Αγία Τράπεζα που καλύπτει ρόδινο ύφασμα είναι τοποθετημένα λειτουργικά σκεύη σε σχετικά μεγάλη κλίμακα, ολόχρυσα το Άγιο Ποτήριο με λαβίδα και δισκάριο με αστερίσκο. Το επεισόδιο τοποθετείται στο εσωτερικό ναού που υποδηλώνεται με ημικυκλικό υπόλευκο τοίχο με δύο τοξωτά παράθυρα στο κέντρο. Στο ανώτερο τμήμα της σκηνής και μέσα σε νεφέλες προβάλλει ορμητικά στο κέντρο ο Θεός Πατήρ, με γεροντικά χαρακτηριστικά , να κρατεί τη σφαίρα του κόσμου. Ουράνιες δυνάμεις, άγγελοι έως την οσφύ, και χερουβείμ σε ποικιλία στάσεων, χειρονομιών και εκφράσεων, συνοδεύουν τον Θεό. Στο ύψος του κιβωρίου απλώνεται αριστερά η επιγραφή Η ΧΕΙΡΩΤΩΝΙΑ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΙΑΚΩΒΟΥ / ΤΟΥ ΑΔΕΛΦΟΘΕΟΥ Κ(ΑΙ) ΠΡΩΤΟΥ ΙΕΡΑΡΗ ΤΩΝ  ΙΕΡΟΣΟΛΥΜΩΝ·. Στο πρασινωπό δάπεδο κάτω αριστερά γράφεται με κόκκινο η αφιερωτική επιγραφή ΔΕΗCIς TOY ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΙΑΚΩΒΟΥ ΔΡΑΚΟΥΛΗ: και αντίστοιχα δεξιά 1806: χειρ Γεωργίου περλιγγΗ.

Πρόκειται για την εικαστική απόδοση της παλαιάς παράδοσης³, σύμφωνα με την οποία ο ίδιος ο Χριστός χειροτόνησε τον Ιάκωβο ο οποίος ήταν υιός Ιωσήφ του Μνήστορος, όστις εγένετο πρώτος επίσκοπος Ιεροσολύμων υπό του Χριστού⁴, ιδιότητα στην οποία οφείλει και το προσωνύμιο Αδελφόθεος. Το επεισόδιο ιστορείται εξαιρετικά σπάνια κατά τους βυζαντινούς χρόνους⁵, ενώ υπαινιγμό του εντόπισε ο Μ. Χατζηδάκης σε βυζαντινή εικόνα της Πάτμου με τον άγιο Ιάκωβο στηθαίο να τον ευλογεί ο Χριστός που προβάλλει στην άνω δεξιά γωνία (1260-1270)⁶. Κατά τους πρώιμους μεταβυζαντινούς χρόνους το παλαιότερο γνωστό παράδειγμα απαντά επίσης στην Πάτμο σε εικόνα του αγίου Ιακώβου ως αρχιερέα καθισμένου σε θρόνο, στην κάτω δεξιά γωνία της οποίας υπάρχει παρέμβλητη εικόνα με το επεισόδιο της χειροτονίας που αποδίδεται συνοπτικά (1600-1610)⁷.

Η απεικόνιση του αγίου Ιακώβου είτε ως μεμονωμένη μορφή είτε στο επεισόδιο με τη χειροτονία του, απαντά σχετικά σπάνια. Ως μεμονωμένη μορφή, καθισμένη σε θρόνο ή ολόσωμη, απαντά σε δύο εικόνες του Εμμανουήλ Τζάνε, η πρώτη στη Συλλογή Αβέρωφ (1668)⁸ και η δεύτερη στο Ελληνικό Ινστιτούτου της Βενετίας (1683)⁹, σε εικόνα στη Συλλογή Κανελλοπούλου, όπου συναπεικονίζεται με τον άγιο Νικόλαο και σκηνές (τ. 17ου-αρ. 18ου αι.)¹⁰, σε δύο θύρες πρόθεσης η πρώτη με υπογραφή του Στέφανου Τζανκαρόλα, στο Μουσείο Μπενάκη (1688)¹¹ και η δεύτερη με υπογραφή του Ανδρέα Καραντινού στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (α΄ μισό 18ου αι.)¹², σε μία επίσης στη Συλλογή Αβέρωφ (1779)¹³ και σε δύο εικονίδια με τον άγιο ένθρονο, στη Συλλογή Βελιμέζη, το πρώτο χρονολογείται στο πρώτο μισό 18ου αιώνα και το δεύτερο στα τέλη¹⁴. Στις παραστάσεις αυτές τόσο τα φυσιογνωμικά του χαρακτηριστικά όσο και η οργάνωση της σύνθεσης ποικίλουν, καθώς φαίνεται ότι η εικονογραφική απόδοση του αγίου δεν αποκρυσταλλώθηκε ποτέ¹⁵. Διαφορές παρατηρούνται και στα ενδύματα του αγίου. Στις παλαιότερες παραστάσεις φορεί πολυσταύριο φελόνιο, όπως για παράδειγμα στις τοιχογραφίες της μονής Σταυρονικήτα που υπογράφει ο Θεοφάνης¹⁶ και στις δύο εικόνες του Εμμανουήλ Τζάνε, ενώ από τα τέλη του 17ου αιώνα και εξής, στα επτανησιακά έργα, επικρατεί η μπαρόκ αντίληψη στον διάκοσμο κυρίως του φελονίου με άνθινα και φυτικά μοτίβα.

Ανάλογα εικονογραφική ποικιλία παρουσιάζει και το θέμα της Χειροτονίας του αγίου, επεισόδιο το οποίο φαίνεται να γνωρίζει κάποια περιορισμένη διάδοση κατά τον 17ο και 18ο αιώνα, κυρίως στο νησιωτικό χώρο της Επτανήσου και λιγότερο των Κυκλάδων, όπως υποδεικνύουν τα σχετικά παραδείγματα, γεγονός το οποίο ο Χατζηδάκης το αποδίδει στην κυκλοφορία εκλαϊκευμένων βιβλίων, όπως ο Συναξαριστής του Νικοδήμου¹⁷. Πιο ανεπτυγμένη είναι η σκηνή στην εικόνα του Μουσείου Κανελλοπούλου, η οποία τοποθετείται στο επάνω τμήμα της εικόνας. Η σύνθεση οργανώνεται σε οριζόντιο άξονα. Το επεισόδιο εκτυλίσσεται στο εσωτερικό αναγεννησιακού κτηρίου με κίονες και τοξωτά ανοίγματα, που αποδίδεται προοπτικά. Στο κέντρο δεσπόζει ογκώδης μαρμάρινη τράπεζα καλυμμένη με ύφασμα, επάνω στην οποία είναι τοποθετημένα λειτουργικά σκεύη. Δεξιά και αριστερά ζυγιάζονται δύο πυκνοί όμιλοι. Αριστερά ο Χριστός ως αρχιερέας με μίτρα χειροτονεί τον Ιάκωβο, που εικονίζεται γονατιστός και έχει καστανή μακριά βοστρυχωτή κόμη. Τον Κύριο συνοδεύουν οι απόστολοι που παρακολουθούν το γεγονός με δέος κι σεβασμό. Ανάλογα δεξιά ομάδα επτά αγγέλων με πολύχρωμα ακόσμητα φορέματα σε ποικιλία στάσεων και χειρονομιών παρακολουθούν το δρώμενο. Οι  δύο πρώτοι ενδεδυμένοι με κατακόκκινα φορέματα κρατούν χρυσές λιβανωτές. Η σύνθεση ισορροπημένη και αφηγηματική, με στοιχεία από την ιταλική ζωγραφική της Αναγέννησης, αποπνέει αίσθηση αστικής πολυτέλειας. Τα ίδια εικονολογικά στοιχεία, αλλά με διαφορετική οργάνωση και κάποιες αποκλίσεις, απαντούν στην εικόνα με αυτό το θέμα στη μονή του Ευαγγελισμού στα Κηπούρια της Κεφαλονιάς την οποία υπογράφει ο Ανδρέας Καραντινός (1703)¹⁸. Εδώ στον κεντρικό σχεδόν άξονα τοποθετείται ο Ιάκωβος, ένα κιβώριο υποδηλώνει τον χώρο του ναού, ενώ στο ανώτερο τμήμα προστίθενται ο Θεός και οι ουράνιες δυνάμεις.

Στην εικόνα της Συλλογής ο Κεφαλονίτης ζωγράφος Γεώργιος Περλιγγής υιοθετεί το ίδιο εικονογραφικό σχήμα με αυτό του ομότεχνου και συντοπίτη του Ανδρέα Καραντινού που γεννήθηκε στα τέλη του 17ου αιώνα στο Κάστρο της Κεφαλονιάς¹⁹. Με μαθητεία στον Στέφανο Τζανκαρόλα και συνεχιστής των καλλιτεχνικών τρόπων του Εμμανουήλ ²⁰, ο Ανδρέας Καραντινός επηρέασε άμεσα το έργο του Γεωργίου Περλιγγή. Στην εικόνα της Συλλογής είναι πράγματι εμφανής η άμεση εξάρτηση της σύνθεσης από αυτήν του Καραντινού, παρά τις κάποιες σημειακές αποκλίσεις, όπως το αρχιτεκτονικό βάθος με την τοξοστοιχία, οι στάσεις και οι χειρονομίες των μορφών του δεξιού ομίλου, τα χρώματα των ενδυμάτων του Χριστού και των αγγέλων στα αριστερά και η απόδοση του δαπέδου.  Ωστόσο οι διαφορές αυτές δεν αλλοιώνουν ουσιαστικά την εικονολογική συγκρότηση της σύνθεσης στην εικόνα μας.

Έργο που εντάσσεται και παρακολουθεί τις καλλιτεχνικές εξελίξεις που συντελούνται στα Επτάνησα στα τέλη του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα, και συνάμα στο πνεύμα της συνέχισης της παράδοσης, η εικόνα της Συλλογής αφιέρωμα του Ιάκωβου ²¹, προορισμένη πιθανόν για προσωπική χρήση ή ως προσκυνηματική, προσθέτει ένα ακόμα έργο στην ευάριθμη σειρά μεταβυζαντινών εικόνων με το θέμα της Χειροτονίας του Ιακώβου αλλά και ένα στην καλλιτεχνική παραγωγή του Eπτανήσιου ζωγράφου Γεωργίου Περλιγγή και επεκτείνει την έως τώρα δραστηριότητά του κατά τρία χρόνια²².

Αδημοσιευτη

Ανδρομάχη Κατσελάκη

Δρ Αρχαιολόγος-ΜΑ Ιστορικός της Τέχνης

1. Σύναξη 2010, αριθ. 73.

2. «Γέρων, μακρυγένης», Ερμηνεία 1909, 151.

3. Migne P.G. 42, στ. 409.

4. Ερμηνεία 1909, 262.

5. Χατζηδάκης 1977, 139.

6. Χατζηδάκης 1977, 50, αριθ. 4, πίν. 3, 82.

7.  Χατζηδάκης 1977, 139-140, αριθ. 98, πίν. 148.

8. Βασιλάκη 2012, 140-141, αριθ. 7.

9. Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 415, εικ. 321, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία.

10. Μουσείο Κανελλοπούλου 2007, 420-422, αριθ. 215 (Κ. Σκαμπαβίας).

11. Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 427, εικ. 339.

12. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1998, 278, αριθ. 94.

13. Βασιλάκη 2012, 212-213, αριθ. 37.

14. Χατζηδάκη 1997, 342-345, αριθ. 45 και 414-415, αριθ. 64, αντίστοιχα.

15. Χατζηδάκη 1997, 344.

16. Χατζηδάκης 1986, εικ. 43.

17. Χατζηδάκης 1977, 139, όπου και συγκεντρωμένα παραδείγματα.

18. Βοκοτόπουλος ΑΔ (1969) Β2 Χρονικά, 287, πίν. 285^α. Κεφαλονιά 2, 1994, αριθ. 245.

19. Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 69-70.

20. Για την απήχηση του έργου του Εμμανουήλ Τζάνε στην καλλιτεχνική παραγωγή των Επτανήσων βλ. Χατζηδάκη 1997, 280.

21. Μέλη της οικογένειας Δρακούλη με καταγωγή από την Ιθάκη απαντούν κατά τον 19ο και 20ό αιώνα (Παϊζη 2011, 41-55).

22. Χατζηδάκης-Δρακοπούλος 1997, 287.