Δείτε το βιβλίο

Η ΚΟΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ
55 x 37,5 x 2 εκ.
18ος αιώνας

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 55

Στο κέντρο ο Χριστός, μετωπικός, κρατεί την ψυχή της Παναγίας ως σπαργανωμένο βρέφος προς τα δεξιά. Η Παναγία στη νεκρική κλίνη πλαισιώνεται από τους αποστόλους, τους ιεράρχες και τα άλλα πρόσωπα που συμμετέχουν συνήθως στη σκηνή. Ο Χριστός εμφανίζεται μέσα σε δόξα βαθύχρωμη που επιστέφει εξαπτέρυγο με κόκκινα φτερά. Μέσα στη δόξα εγγράφονται τέσσερις άγγελοι που κρατούν αναμμένες λαμπάδες. Μπροστά από την κλίνη ο άγγελος με ορμητική κίνηση μόλις έχει κόψει τα χέρια του Ιεφωνία που πέφτει ανάσκελα.

Η σκηνή παριστάνεται σε αβακωτό δάπεδο με κόκκινες και πράσινες πλάκες, μπροστά από τοπίο όπου εκτυλίσσονται δύο σχετικές με την Κοίμηση σκηνές. Αριστερά, επάνω σε λόφο που φαίνεται πίσω από κτίριο, η Παναγία, γονατιστή, δέχεται το μήνυμα του Θανάτου της από τον άγγελο και δεξιά οι απόστολοι στέκουν γύρω από το άδειο μνήμα της, πλάι στην πόλη της Γεθσημανή. Στο κέντρο ψηλά, μέσα σε ημικύκλιο ουρανού, ζωγραφίζεται η Αγία Τριάδα -ο Χριστός, ο Παλαιός των Ημερών και το Άγιον Πνεύμα. Στα πλάγια της δόξας του Χριστού, μέσα σε νεφέλες, προσέρχονται οι απόστολοι σε μονοχρωμία. Επάνω στο χρυσό κάμπο επιγραφές με κόκκινα γράμματα· στο κέντρο: Η ΚΥΜΗCΙC ΤΗC Θ(ΕΟΤΟ)ΚΟΥ· επάνω, κοντά στην κόκκινη ταινία του πλαισίου: Η ΑΓΙΑ ΤΡΙΑC και κάτω, ανάμεσα στην κόκκινη ταινία του πλαισίου και στο δάπεδο: ΧΕΙΡ ΚΟΥΛΟΥΜΠΗ ΙΕΡΕΩC ΤΟΥ ΕΚ ΡΕΘΙΜΗC ,ΑΧI‘, που όπως έδειξε η εργαστηριακή εξέταση είναι πλαστή.

Στην εικόνα χρησιμοποιείται εμπλουτισμένο το πρότυπο της εικόνας της Κοίμησης αρ. Κατ. 36 (Εικ. 183). Το κεντρικό θέμα επαναλαμβάνεται πιστά με γραφικό και απλουστευμένο τρόπο, καθώς χρησιμοποιούνται ζωηρά χρώματα για την απόδοση των μορφών μέσα στη δόξα.

Ανάλογη ανάπτυξη του τοπίου με δευτερεύοντα επεισόδια, σχετικά με την Κοίμηση της Παναγίας, συναντούμε στη μεγάλων διαστάσεων εικόνα της μονής του Αγίου Ανδρέα της Μηλαπιδιάς στην Κεφαλονιά, του τέλους του 17ου αιώνα¹. Αλλά το πλησιέστερο στην εικόνα μας πρότυπο συναντούμε σε εικόνες του Θεόδωρου Πουλάκη στην Κεφαλονιά, στο Βυζαντινό Μουσείο και σε ιδιωτική συλλογή της Αθήνας².

Στις εικόνες αυτές ο Πουλάκης αντιγράφει το πρότυπο εικόνας του χανιώτη ζωγράφου Αμβρόσιου Εμπόρου, σήμερα στην Κω, του 1625³. Αρκετές ομοιότητες συναντούμε στη διάταξη των μορφών του κεντρικού θέματος και, κυρίως, στην παρουσία της πόλης στα δεξιά, με τη σχεδόν όμοια διαμόρφωση των κτιρίων, που ζωγραφίζονται σε μονοχρωμία, όπως και στην εικόνα μας. Στην εικόνα αυτή συναντούμε ανάλογη διαμόρφωση του αριστερού κτιρίου με την επίπεδη στέγη. Τέλος, το επεισόδιο του αγγέλου με τον Ιεφωνία στην εικόνα μας ζωγραφίζεται με πανομοιότυπο τρόπο στις στάσεις και στις ενδυμασίες του Ιεφωνία και του αρχαγγέλου, όπως στην εικόνα του Πουλάκη στο Βυζαντινό Μουσείο⁴, όπου όμως δεν απεικονίζεται η πόλη με τα τείχη της. Προφανώς, εικόνες αυτής της κατηγορίας αποτέλεσαν το πρότυπο για τη γραφική σύνθεση της Κοίμησης στην εικόνα μας.

Το καθαρό σχέδιο, τα τονισμένα περιγράμματα, τα ζωηρά χρώματα, καθώς και οι γραφικές λεπτομέρειες στις σκηνές του βάθους, αποτελούν γνωρίσματα της τέχνης του ζωγράφου της εικόνας μας. Τα πρόσωπα έχουν σχήμα ωοειδές με υψωμένα φρύδια και βαριά βλέφαρα, όπως συναντούμε συχνά σε εικόνες του Θεόδωρου Πουλάκη. Εδώ, ωστόσο, χαρακτηρίζονται από παχύτερα περιγράμματα και βαθύτερες σκιές, πλησιάζοντας έτσι περισσότερο την τέχνη που συναντούμε και σε μικρασιατικές εικόνες του 18ου αιώνα. Η αμεσότητα της αφήγησης φαίνεται ακόμη πιο καθαρά στο επεισόδιο του Ιεφωνία, που είναι ντυμένος σαν ρωμαίος στρατιώτης και ετοιμάζεται να πέσει στο έδαφος με ζωηρές κινήσεις. Η εικόνα, σύμφωνα με τα παραπάνω, ανήκει σε τοπικό επαρχιακό εργαστήριο του 18ου αιώνα.

Τα γράμματα της υπογραφής, ενώ είναι με κόκκινα κεφαλαία, όπως και στις άλλες επιγραφές της εικόνας, είναι λίγο πιο μεγάλα και με αστάθεια γραμμένα, ενώ η χρονολογία 1610 δεν αντιστοιχεί στην τεχνοτροπία της εικόνας ούτε στην τεχνοτροπία του ζωγράφου Γεράσιμου Κουλουμπή, όπως μας είναι γνωστή από τα βημόθυρα του τέμπλου στον Άγιο Δημήτριο Κόλλα, του έτους 1719, σήμερα στο Μουσείο Ζακύνθου⁵. Αυτές οι μεγάλου μεγέθους εικόνες που εμφανίζουν σε μεγάλη κλίμακα χρωματική ένταση και καθαρό σχέδιο, δεν επιτρέπουν θετική παραβολή με τη μικρή και λαϊκότερης τέχνης εικόνα της Κοίμησης, ενώ επιβεβαιώνουν την υπόθεση της πλαστής υπογραφής.

Ν. Χατζηδάκη

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ  Μανόλης Χατζηδάκης. 1945: «Ή εικόνα είναι ζωγραφισμένη σέ ξύλο μέ λεπτή προετοιμασία πάνω σέ λινό πανί. Περιγράμματα καί λεπτομέρειες εγχάρακτα».

Η εικόνα δεν έχει υποστεί παλαιά συντήρηση και διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση.

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ  Η πλαστογραφημένη υπογραφή ζωγράφου γνωστού μόνο σε εικόνες στη Ζάκυνθο επιτρέπει την υπόθεση ότι η εικόνα προέρχεται από το νησί αυτό και ότι η υπογραφή έχει προστεθεί από το Δημήτριο Πελεκάση. Βλ. και Παράρτημα III.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  Αδημοσίευτη

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Κονόμος, 1966, εικ. 3Γ βλ. και Κεφαλονιά Α’, 1989, εικ. 226-230.
2. Ρηγόπουλος, 1979, πίν. 77-79, 106 και 138.
3. Αχειμάστου-Ποταμιάνου, 1988, σ. 142 κ.ε., 144 κ.ε., εικ. 11, 15, 16, 17, 18.
4. Ρηγόπουλος, 1979, αρ. 21, σ. 103 κ.ε., πίν. 138.
5. Προσωπική παρατήρηση· βλ. και Κονόμος, 1967, σ. 17. Σισιλιάνος, 1935, σ. 67 και 119.