Η ΒΑΠΤΙΣΗ
19ος αιώνας
25,3 x 22,1 εκ.
ΞΥΛΟ. ΑΥΓΟΤΕΜΠΕΡΑ

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 63

Στο κέντρο της παράστασης και μέσα στον ποταμό Ιορδάνη εικονίζεται ο Χριστός να δέχεται το βάπτισμα από τον άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο. Ο κορμός του Κυρίου σε στάση ελαφράς συστροφής είναι στραμμένος προς τα δεξιά ενώ η κεφαλή του γέρνει προς τα αριστερά. Ο Χριστός γυμνός, φορεί καστανό περίζωμα με χρυσές γραμμές και έχει λυγισμένα τα χέρια στο στήθος σαν σε δέηση αλλά σε αντίθετη κατεύθυνση από τον Πρόδρομο. Αριστερά ο άγιος Ιωάννης αποδίδεται σχεδόν κατά τομή να υψώνει το δεξιό χέρι πάνω από την κεφαλή του Χριστού και να κρατεί σταυροφόρο ράβδο με ανεπτυγμένο ενεπίγραφο ειλητάριο. Ο ασκητής άγιος έχει κοντή βοστρυχωτή κόμη και γενειάδα και φορεί κατάσαρκα σκουροπράσινη μηλωτή που αφήνει γυμνό τον δεξιό ώμο, και κόκκινο χιτώνα με χρυσή παρυφή. Δεξιά στην άλλη όχθη του ποταμού δύο άγγελοι, ο ένας μπροστά καθιστός και ο άλλο πίσω ορθόκορμος, με απλωμένες τις φτερούγες, φορούν εναλλάξ κόκκινα και μαύρα φορέματα και κρατούν  κόκκινα χρυσοκεντημένα  υφάσματα έτοιμοι να υποδεχθούν τον Χριστό. Στο βάθος της σκηνής και σε μικρότερη κλίμακα εικονίζεται κυκλικό κτήριο με οξυκόρυφο πυργίσκο. Στο ανώτερο τμήμα στο θερμό καστανό του ουρανού με τις πορτοκαλί ανταύγειες πυκνές νεφέλες που γράφονται με χρυσό περίγραμμα προσδίδουν ένα δραματικό τόνο στη σύνθεση. Αρχικά η παράσταση πρέπει να ήταν σε ξύλινο φορέα με ελλειψοειδές σχήμα όπως φανερώνει το όριο της ζωγραφικής επιφάνειας.

Το εικονίδιο είναι τοποθετημένο σε τετράπλευρο ξυλόγλυπτο χρυσωμένο με χρώματα πλαίσιο το οποίο δεν προοριζόταν αρχικά για αυτό. Εξωτερικά μία στενή ταινία κοσμείται με συνεχόμενο στρεπτό κορδόνι, ενώ η εσωτερική σε χαμηλότερο επίπεδο, είναι πλατύτερη και κοσμείται με έξεργους συνεχόμενους κύκλους επάνω σε γαλαζοπράσινο βάθος, που στο εσωτερικό τους υπάρχει σταυρός.

Στην εικόνα της Συλλογής η δυτικότροπη διαπραγμάτευση του θέματος είναι εμφανής τόσο στην εικονολογική της συγκρότησή, όσο και στην τεχνοτροπική καθώς απομακρύνεται σημαντικά από την βυζαντινή και μεταβυζαντινή απόδοση του επεισοδίου.  Πράγματι η στάση του Χριστού με τα χέρια στο στήθος σαν σε δέηση θυμίζει έργα της ιταλικής Αναγέννησης, όπως ο πίνακας του Cima da Conegliano στο ναό του San Giovanni a Bragora της Βενετίας (1492)[1]. Το στοιχείο αυτό επαναλαμβάνεται και αργότερα, όπως για παράδειγμα στο φύλλο τριπτύχου που έχει αποδοθεί εύστοχα στον Δομήνικο Θεοτοκόπουλο, σήμερα στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης (1566-1567)[2], καθώς και στο περίφημο τρίπτυχο της Μόδενα (1567-1568)[3] αλλά και στην εντυπωσιακή Βάπτιση στο Museo Del Prado (1597-1600)[4]. Ανάλογα ο εικονογραφικός τύπος του Προδρόμου με την κοντή κόμη, αντί της καθιερωμένης στη βυζαντινή εικονογραφία μακριάς και άτακτης, δηλωτικής του ασκητικού του βίου, παραπέμπει επίσης σε ιταλικά πρότυπα. Με παρόμοιο τρόπο αποδίδεται στην Βάπτιση του Βεντού Cima da Conegliano, αλλά και σε πίνακα του ίδιου ζωγράφου με την Παναγία, δορυφορούμενη από τον άγιο Ιωάννη Πρόδρομο και την αγία Λουκία (β΄ μισό 15ου αι.)[5]. Ασυνήθιστη είναι επίσης η στάση του αγγέλου στο πρώτο επίπεδο που μοιάζει να κάθεται. Τέλος το τοπίο αποδίδεται συνοπτικά και περιορίζεται στον ποταμό και σε κάποιους μαλακούς βράχους στο βάθος, ενώ στον ουρανό κυριαρχούν τα χρυσογραμμένα νέφη.

Η χρήση σκούρων χρωματικών τόνων σε γαιώδεις κυρίως αποχρώσεις που φωτίζονται από τις χρυσές πινελιές και τις ανταύγειες και συνδυάζονται αρμονικά μεταξύ τους, η βαριά ρέουσα πτυχολογία ιδιαίτερα στη μορφή του καθιστού αγγέλου, το λεπτό μαύρο σχέδιο με το οποίο δηλώνονται τα χαρακτηριστικά των προσώπων και τα γυμνά μέρη, η προσπάθεια απόδοσης των σωματικών όγκων, και κυρίως του σχεδόν γυμνού Χριστού, που φωτίζονται από πυκνές παράλληλες λευκές γραμμές και τα γλυκερά πρόσωπα με το περιπαθές βλέμμα φανερώνουν έναν καλλιτέχνη που είναι ενήμερος των καλλιτεχνικών εξελίξεων στη Δύση τις οποίες επιχειρεί να αποδώσει με το δικό του ιδιόμορφο καλλιτεχνικό ιδίωμα. Η ιδιαίτερη χρωματική κλίμακα του έργου, ισορροπημένη σε θερμούς τόνους κυρίως του καστανού, αναδεικνύει έναν ικανό στο χειρισμό του χρώματος και των φωτοσκιάσεων ζωγράφο, παρά τις όποιες σχεδιαστικές του αδυναμίες στην απόδοση των όγκων. Η σύνθεση με έντονες αναμνήσεις από τον μανιερισμό, και επηρεασμένη από την τεχνική του chiaroscuro, όπως παρατηρείται σε πολλά έργα του 18ου και 19ου αιώνα που φιλοτεχνούνται την περίοδο αυτή στα επτανησιακά εργαστήρια[6], αποπνέει στο σύνολό της μία μυστηριακή και υποβλητική αίσθηση. Το σχήμα και οι διαστάσεις της, σε συνδυασμό με το δυτικίζον εικαστικό λεξιλόγιο υποδεικνύουν ότι ίσως ανήκε σε σειρά εικόνων επιστυλίου επτανησιακού τέμπλου.

Ανδρομάχη Κατσελάκη
Δρ Αρχαιολόγος-ΜΑ Ιστορικός Τέχνης

[1]https://web.archive.org/web/20160303204254/http://www.sgbattistainbragora.it/index.php?id=16&lang=it (τελευταία επίσκεψη 20-10-2022)

[2] Βασιλάκη – Cormack 2005, 55-70, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία.

[3] Δομήνικος Θεοτοκόπουλος Κρης 1990, αριθ. 4, 168-171, όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία. Vassilaki  1995, 119-132 Εl Greco 1999, αριθ. 6, 368-373 (Μ. Κωνσταντουδάκη-Κιτρομηλίδου). Βλ. επίσης Βασιλάκη – Cormack 2005, εικ. 2, 6, σημ. 4.

[4] https://www.museodelprado.es/en/the-collection/art-work/the-baptism-of-christ/388206cf-943c-46ac-911c-3b63a0ac0200 (τελευταία επίσκεψη 22-10-2022)

[5] Gemaldegaleria Berlin 1996, 428, αριθ. 1862.

[6] Βλ. πρόχειρα Μυλωνά 1998, αριθ. 194-198, 202-206, 227.