Δείτε το βιβλίο

ΤΑ ΕΙΣΟΔΙΑ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ
24,4 x 18,4 x 2 εκ.
Νικόλαος Καλλέργης (;) (1699-1747)

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 46

Τα Εισόδια της Παναγίας παριστάνονται σε εικονογραφικό τύπο που συνδυάζει στοιχεία της βυζαντινής εικονογραφίας με τεχνοτροπικά γνωρίσματα της Δύσης. Αριστερά η μικρή Παναγία που τη συνοδεύουν οι γονείς της Άννα και Ιωακείμ με ζωηρές χειρονομίες. Πλαισιώνονται από νεαρές κοπέλες που κρατούν αναμμένες λαμπάδες και φορούν πολύχρωμες δυτικές ενδυμασίες. Ο Συμεών, στην είσοδο του ναού, στέκει όρθιος με παπική ενδυμασία, τιάρα και ποιμαντορική ράβδο. Αριστερά πλησιάζει κοπέλα της ακολουθίας με εξεζητημένη κίνηση, κάπως αδέξια ζωγραφισμένη. Η σκηνή διαδραματίζεται μπροστά από το ναό που αποδίδεται με τοξοστοιχία, μπροστά από ψηλό τείχος, ενώ αριστερά προβάλλει στην κορυφή κλίμακας, ανάμεσα σε δύο κίονες και κάτω από τραβηγμένο κόκκινο παραπέτασμα, η μικρή Παναγία γυρισμένη προς τον άγγελο που κατεβαίνει από τον ουρανό μέσα σε σύννεφο και της προσφέρει τον άρτο. Μέσα στο διάχωρο αυτό διακρίνεται η επτάφωτη λυχνία και μικρό Θυμιατό. Επάνω στο χρυσό κάμπο της εικόνας διακρίνονται ίχνη από αποτύπωμα σβησμένης σήμερα επιγραφής με κεφαλαία γράμματα: ΕΙCΟΔΟC. Διακρίνεται επίσης εγχάρακτο προκαταρκτικό σχέδιο και στο περιθώριο εγχάρακτη κυματιστή γραμμή.
Ο ζωγράφος της εικόνας μας ξεχωρίζει για τη σχεδιαστική ακρίβεια και για τον αρμονικό συνδυασμό φωτεινών χρωμάτων. Τα νεανικά πρόσωπα, με ρόδινα μάγουλα, έχουν καλοσχεδιασμένα λεπτά χαρακτηριστικά, ενώ τα πρόσωπα του Ιωακείμ και του ιερέα έχουν ζωηρότερη έκφραση ανησυχίας με ρυτίδες στο μέτωπο. Οι στάσεις και οι χειρονομίες χαρακτηρίζονται από συγκρατημένη αβρότητα. Στα υφάσματα εναλλάσσονται ρόδινοι, γαλάζιοι, ανοιχτοπράσινοι και κίτρινοι τόνοι. Η τοξοστοιχία σε βαθύ γαλάζιο χρώμα και το τμήμα του ιερού με τις κλίμακες σε ανοιχτότερο γκριζογάλανο προβάλλουν μπροστά από ψηλό ανοιχτορόδινο τείχος, ενώ το δάπεδο είναι ρόδινο.
Όλα τα παραπάνω γνωρίσματα της εικόνας έχουν εντυπωσιακή ομοιότητα με έργα του Νικολάου Καλλέργη¹· ιδιαίτερα με τις μικρές βιογραφικές σκηνές του πλαισίου στην εικόνα του αγίου Σπυρίδωνος (αρ. Κατ. 46, Εικ. 207-214) και του αγίου Χαραλάμπη, του έτους 1728, στο Μουσείο Ζακύνθου², όπου συναντούμε αντίστοιχη μικρογραφικού χαρακτήρα απόδοση των συνθέσεων και, ακόμη, αντίστοιχη πολυχρωμία με όμοιους τόνους. Την τέχνη του ζωγράφου αυτού αναγνωρίζομε ιδιαίτερα στη ζωγραφική του ανήσυχου προσώπου του Ιωακείμ, στην απόδοση της ομάδας των κοριτσιών στην ακολουθία της Παναγίας (Εικ. 215-217), καθώς και στη μικρογραφημένη σκηνή της μικρής Παναγίας με τον άγγελο μέσα στο ιερό, που θυμίζουν ανάλογες μορφές στο πλαίσιο της εικόνας του αγίου Σπυρίδωνος. Η ανάμειξη παραδοσιακών και δυτικών στοιχείων, η αφέλεια και η αμεσότητα του σχεδίου, καθώς και η ποιότητα του χρώματος στην εικόνα μας συνιστούν γνωρίσματα κοινά στις δύο εικόνες. Αναλογίες ακόμη εντοπίζονται στην απόδοση του αρχιερέα (Εικ. 218) και του αγίου Σπυρίδωνος (Εικ. 219), καθώς και των γυναικείων μορφών (Εικ. 217-221) με τη μορφή της Παναγίας (Εικ. 223) στην εικόνα του Ευαγγελισμού αρ. Κατ. 48 (Εικ. 220), που αποδίδω στον ίδιο ζωγράφο. Ο Νικόλαος Καλλέργης διακρίνεται για την ποικιλία των τεχνοτροπιών που ακολουθεί, ανάλογα με το μέγεθος των εικόνων που ζωγραφίζει. Έντονα γραμμική τεχνοτροπία, απομίμηση της βυζαντινής, προτιμά στις δεσποτικές εικόνες και στα βημόθυρα του τέμπλου³, ενώ στις μικρότερου μεγέθους εικόνες⁴ η τεχνοτροπία του βρίσκεται κοντύτερα στα δυτικά πρότυπα, με λείο πλάσιμο της σάρκας, μαλακή πτυχολογία και μεγαλύτερη χρωματική ποικιλία. Σύμφωνα με τα παραπάνω, η εικόνα με τα Εισόδια θα πρέπει να αποδοθεί στο χέρι του ίδιου ζωγράφου και να ενταχθεί στην ομάδα των έργων του με μικρογραφικό χαρακτήρα, όπως η εικόνα του αγίου Σπυρίδωνος (αρ. Κατ. 46).
Το θέμα των Εισοδίων συναντούμε σε διαφορετική σύνθεση, που ακολουθεί, ωστόσο, ανάλογο δυτικό πρότυπο και σε άλλη εικόνα του Νικολάου Καλλέργη. του 1738, στη Ζάκυνθο⁵, όπου οι κοπέλες της ακολουθίας της Παναγίας φορούν όμοιου τύπου δυτικές ενδυμασίες, ο Συμεών παριστάνεται με παπική τιάρα, ενώ τα δυτικού τύπου κτίρια έχουν διαφορετική μορφή.
Ανάλογες δυτικού τύπου σύνθεσεις συναντούμε και σε μεταγενέστερες εικόνες άλλων ζωγράφων του 18ου αιώνα στο Βανάτο⁶ της Ζακύνθου και στην Κεφαλονιά⁷, όπου το ίδιο δυτικό πρότυπο τοποθετείται μέσα σε παραδοσιακού τύπου ναό.

Ν. Χατζηδάκη

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ   Η εικόνα διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση. Διακρίνεται το εγχάρακτο σχέδιο.

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ  Ζάκυνθος (;).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  Αδημοσίευτη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Για το ζωγράφο βλ. αρ. Κατ. 46, σημ. 16, 17 και αρ. Κατ. 48, σ. 363-365.
2. Βλ. σχετικά αρ. Κατ. 45, σημ. 18.
3. Κονόμος, 1988, εικ. 62, 63. Ρηγόπουλος, 1994, εικ. 1, 6, 7, 8, 9, 10.
4. Ρηγόπουλος, 1994, εικ. 2, 5, 11. Βλ. και εικόνα όμοιας τέχνης, πιθανώς του ίδιου ζωγράφου, στην Κεφαλονιά, Κεφαλονιά Β’, 1994, σ. 44-45, εικ. 36-39.
5. Χατζηδάκης, 1967, σ. 27. Ρηγόπουλος, 1994, αρ. 9, σ. 37, εικ. 5. Ρηγόπουλος, 1994α, σ. 286, πίν. ΧΧΙΧΙΙΙ.
6. Χαραλαμπίδης, 1978, εικ. 6.
7. Κεφαλονιά Α’, 1989, εικ. 262.