Δείτε το βιβλίο

Ο ΑΓΙΟΣ ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΚΑΙ ΣΚΗΝΕΣ ΤΟΥ ΒΙΟΥ ΤΟΥ
44,4 x 34,6 x 2,9 εκ.
Νικόλαος Καλλέργης, 1744

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 49

Ο άγιος Σπυρίδων παριστάνεται ένθρονος· φορεί λευκό στιχάριο και γαλαζοπράσινο φαιλόνιο με μικρούς μαύρους σταυρούς και κόκκινη επένδυση. Ο θρόνος, απλός, χωρίς ερεισίνωτο, τοποθετείται σε δάπεδο αβακωτό με κόκκινες και λευκές πλάκες. Στα πλάγια, στην ίδια κλίμακα, δύο ολόσωμοι άγγελοι επάνω σε σύννεφα, γυρισμένοι προς τον άγιο, κρατούν λευκές αναμμένες λαμπάδες και ξεδιπλωμένα ειλητάρια με επιγραφές ύμνων αριστερά: ΧΑΙΡΟΙC ΤΡΙΜΥΘΟΥΝΤΟC Η ΚΑΛΛΟΝΗ και δεξιά: ΧΑΙΡΟΙC ΚΕΡΚΥΡΑC ΩΝ Ο CΟΦΩΤΑΤΟC. Ο Αριστερά και δεξιά από τον άγιο, με κόκκινα κεφαλαία γράμματα: Ο ΑΓΙΟC CΠΥΡΙΔΩΝ Ο ΘΑΥΜΑΤΟΥΡΓΟC. Έξι σκηνές της ζωής του αγίου απεικονίζονται ανά τρεις στο επάνω και στο κάτω τμήμα της εικόνας. Στο χαμηλότερο τμήμα προβάλλει η υπογραφή του ζωγράφου, με κόκκινα κεφαλαία γράμματα επάνω στο χρυσό κάμπο: ,ΑΨΜΔ’. ΧΕΙΡ ΝΙΚΟΛΑΟΥ. ΚΑΛΕΡΓΗ.
Η ανάγνωση των σκηνών αρχίζει από πάνω αριστερά: 1. Ο άγιος σταματά τη σφοδρή βροχή (Εικ. 207, 209). Ο άγιος Σπυρίδων προσεύχεται γονατιστός κοιτάζοντας τον ουρανό με τα μαύρα σύννεφα. Στο βάθος της παράστασης τοπίο με γραφικές λεπτομέρειες, όπου προβάλλουν τα κτίρια μιας πόλης. Από πάνω τα απειλητικά μαύρα σύννεφα και η βροχή, που σταματάει ύστερα από τη θαυματουργή παρέμβαση του αγίου, ζωγραφίζονται επίσης με ακρίβεια και απλότητα. 2. Ο άγιος καταπατεί τον Άρειο (Εικ. 207, 210). Ο άγιος παριστάνεται όρθιος να συνομιλεί με ομάδα κληρικών που χειρονομούν ζωηρά. Ο Άρειος είναι πεσμένος στο έδαφος. 3. Ο άγιος μεταβάλλει τον όφι σε χρυσό (Εικ. 205, 211). Ο άγιος, κρατώντας με το δεξί χέρι τον όφι μπροστά σε γονατισμένο άνδρα, στέκει όρθιος, ενώ πίσω του προβάλλει πλούσιο τοπίο με διάφορα κτίσματα. 4. Ο άγιος εμφανίζεται στο όνειρο του βασιλιά (Εικ. 212). Ο άγιος στέκει όρθιος αριστερά, μέσα σε δωμάτιο όπου, σε αναγεννησιακό κρεβάτι με ουρανό, κοιμάται ο βασιλιάς σκεπασμένος με πολυτελή κλινοσκεπάσματα, ενώ μικρός άγγελος προβάλλει στο προσκέφαλό του. 5. Το λείψανο του αγίου Σπυρίδωνος (Εικ. 213). Παριστάνεται σε εξέχουσα θέση, στο κεντρικό διάχωρο, κάτω από την ένθρονη μορφή του αγίου Προβάλλει κάτω από στέγαστρο μπροστά από πλατύ κεντημένο παραπέτασμα και
μέσα σε χώρο που ορίζει προοπτικά χαμηλό κιγκλίδωμα με κολονάκια. Ψηλά, με κόκκινα κεφαλαία γράμματα η επιγραφή: ΛΕΙΨΑΝΟΝ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ CΠΥΡΙΔΩΝΟC. 6. Ο άγιος ανέστησε τη θυγατέρα του βασιλιά (Εικ. 214). Ο άγιος στέκει όρθιος αριστερά και ευλογεί την κόρη που ανασηκώνεται μέσα από μεγάλη μαρμάρινη λάρνακα.
Οι σκηνές ζωγραφίζονται ακολουθώντας κάποιο ιταλίζον πρότυπο, όπως φαίνεται κυρίως στην απόδοση του πολύχρωμου τοπίου με το γαλάζιο ουρανό, στα κτίρια, καθώς και στα έπιπλα, όπως το κρεβάτι με τον ουρανό· χαρακτηρίζονται όλες από γραφική πολυχρωμία, ζωηρές εκφράσεις και, ακόμη, από το μαλακό πλάσιμο της σάρκας και τη χαλαρή απόδοση της πτυχολογίας. Προβάλλουν όλες επάνω στο χρυσό κάμπο που αποτελεί ταυτόχρονα το ενιαίο πλαίσιο για καθεμία από τις έξι σκηνές της ζωής του αγίου, σύμφωνα με ένα σύστημα που συναντούμε και σε εικόνα του αγίου Νικολάου με σκηνές του βίου του, έργο του Θεόδωρου Πουλάκη, στην Κέρκυρα¹. Αυτό το πρότυπο ακολουθεί ο ζωγράφος και για τον τύπο της υπογραφής με τα κόκκινα κεφαλαία γράμματα, χαμηλά. Ο άγιος, που καταγόταν από την Κύπρο και αργότερα έγινε ο πολιούχος άγιος της Κέρκυρας, όπου μεταφέρθηκε το θαυματουργό λείψανό του², ζωγραφίζεται σε μεγάλο αριθμό εικόνων με όμοια χαρακτηριστικά. Έχει μακριά λευκή γενειάδα και φέρει το χαρακτηριστικό πλεκτό σκούφο, όπως περιγράφεται στην Ερμηνεία του Διονυσίου: «Ό ἅγιος Σπυρίδων, γέρων, μακροδιχαλογένης, φορῶν σκούφιαν», και «γέρων, βουρλογένης, διχαλογένης»³. Παριστάνεται συχνότερα στηθαίoς, ενώ ένα από τα παλαιότερα δείγματα, όπου παριστάνεται ένθρονος, συναντούμε σε εικόνα στην Πάρο, έργο κρητικού ζωγράφου του δεύτερου μισού του 15ου αιώνα⁴. Ο ένθρονος άγιος στην εικόνα μας επαναλαμβάνει την καθιερωμένη εικονογραφία του ένθρονου ιεράρχη, όπως είναι γνωστή σε μεγάλο αριθμό μεταβυζαντινών εικόνων⁵. Οι σκηνές του βίου του προστίθενται συχνά στο πλαίσιο εικόνων από το 16ο αιώνα και εξής. Από τις πιο παλαιές είναι η εικόνα του Εμμανουήλ Τζανφουρνάρη, του έτους 1595, στο Ελληνικό Ινστιτούτο της Βενετίας⁶, που αποτέλεσε το πρότυπο της εικόνας που ζωγράφισε ο Θεόδωρος Πουλάκης στο Μουσείο Μπενάκη⁷. Σκηνές του βίου πλαισιώνουν, σε δύο κατακόρυφες ζώνες, τον άγιο Σπυρίδωνα όρθιο σε εικόνα του Εμμανουήλ Τζάνε στο Μουσείο Correr της Βενετίας⁸, ενώ τον ένθρονο ιεράρχη πλαισιώνουν σκηνές του βίου του, όπως και στην εικόνα μας, σε εικόνα της Συλλογής Λοβέρδου, στο Βυζαντινό Μουσείο σήμερα, με την υπογραφή του Ιωάννη Μόσκου⁹.

Από τις οκτώ σκηνές που περιγράφει ο Διονύσιος, στην εικόνα μας περιλαμβάνονται μόνον οι δύο, η πρώτη και η τρίτη, και φαίνεται ότι η εικονογραφία τους αντιστοιχεί στην περιγραφή της Ερμηνείας: «Ό ἅγιος, γονατιστός, ἔχων χέρια καί μάτια υψωμένα εἰς οὐρανόν, καί ἐπάνωθεν σύγνεφα μέ βροχήν καί κύκλω αυτού» (πρώτη σκηνή) (Εικ. 209) και «Σπίτια καί ἔσωθεν τῆς θύρας ἄνθρωπος πτωχός ἁπλώνων τό χέρι… καί ό ἅγιος ἔξωθεν τῆς θύρας ἱστάμενος δίδει χρυσόν ὀφιν αὐτῷ» (τρίτη σκηνή)¹⁰ (Εικ. 211).
Στην εικόνα του Εμμανουήλ Τζανφουρνάρη συναντούμε όλες τις σκηνές που περιλαμβάνονται στην εικόνα μας- η εικονογραφία τους, ωστόσο, διαφέρει σημαντικά και δείχνει ότι ο Νικόλαος Καλλέργης ακολουθεί διαφορετικό πρότυπο. Διαφορετική είναι και η εικονογραφία των σκηνών στις εικόνες του Θεόδωρου Πουλάκη, του Εμμανουήλ Τζάνε και του Ιωάννη Μόσκου που μόλις αναφέραμε. Στον κύκλο των βιογραφικών σκηνών εντάσσεται και η απεικόνιση του λειψάνου του αγίου (Εικ. 213), που αποτέλεσε και αυτοτελές εικονογραφικό θέμα. Το συναντούμε σε ιδιαίτερα μεγάλο αριθμό εικόνων μεταγενέστερης εποχής στην Κέρκυρα, όπου η λατρεία του θαυματουργού λειψάνου διαδίδεται μετά το έτος 1532 και ακόμη περισσότερο με την κυκλοφορία της έντυπης ακολουθίας μετά τη θαυματουργή παρέμβασή του στην πολιορκία της Κέρκυρας από τους Τούρκους το 1716¹¹. Σε εικόνα του Θεόδωρου Πουλάκη στην Πάτμο συναντούμε ένα από τα παλαιότερα και καλύτερα δείγματα της εικονογραφίας του θέματος¹². Η απεικόνιση του λειψάνου στην εικόνα του Καλλέργη συγγενεύει ως προς τη θέση και τη διακόσμηση της λειψανοθήκης, που τοποθετείται μπροστά από κεντημένο με άνθη παραπέτασμα, με επτανησιακή εικόνα στη Συλλογή Κοσμετάτου, του τέλους του 17ου αιώνα¹³. Οι δύο ολόσωμοι άγγελοι, που κρατούν μεγάλες αναμμένες λαμπάδες πλάι στο λείψανο στην εικόνα της Συλλογής Κοσμετάτου, στην εικόνα μας μετατίθενται στο κεντρικό διάχωρο πλάι στον τιμώμενο άγιο.
Οι σκηνές του βίου του αγίου Σπυρίδωνος διαδίδονται σε εικόνες και χαλκογραφίες του τέλους του 18ου και του 19ου αιώνα¹⁴, όπου και πάλι η εικονογραφία τους διαφέρει σημαντικά από εκείνη της εικόνας μας. Ανάμεσα στις σκηνές των εικόνων αυτών ομοιότητα υπάρχει μόνο στο θαύμα του αγίου με τον όφι, όπως στην εικόνα της Στεμνίτσας του 1771 και σε χαλκογραφία του 18ου αιώνα σε ιδιωτική συλλογή στην Κέρκυρα, όπου ο άγιος στέκει όρθιος μπροστά σε γονατισμένη ανδρική μορφή¹⁵ ακολουθώντας πιθανότατα την περιγραφή του Διονυσίου.
Όπως φαίνεται, ο κύκλος των σκηνών του βίου του αγίου Σπυρίδωνος στην εικόνα μας δεν ακολουθεί τους κύκλους που συναντούμε σε εικόνες των περισσότερο γνωστών ζωγράφων του 16ου και του 17ου αιώνα, όπως ο Εμμανουήλ Τζανφουρνάρης, ο Εμμανουήλ Τζάνες και ο Θεόδωρος Πουλάκης. Ο Νικόλαος Καλλέργης
αντλεί από κάποιον άλλον εικονογραφημένο κύκλο του αγίου με δυτική προέλευση, που δεν μας είναι γνωστός.
Ο Νικόλαος Καλλέργης (γνωστά έργα του από το 1699 έως το 1747) είναι ένας από τους παραγωγικότερους ζωγράφους της Ζακύνθου¹⁶ , γόνος κρητικής οικογένειας και γιος του Φραγκίσκου Καλλέργη, που εγκαταστάθηκε στη Ζάκυνθο ύστερα από την κατάκτηση του Ρεθύμνου από τους Τούρκους το 1645. Ο πατέρας του ήταν ζωγράφος και ιερέας ευκατάστατος με ιδιόκτητη εκκλησία, την Αγία Άννα, στην πόλη της Ζακύνθου και σημαντική βιβλιοθήκη που κληροδότησε στην κόρη του. Από το ναό της Αγίας Άννας σώθηκε τοιχογραφία, ενυπόγραφη, με τον άγιο Σπυρίδωνα και, ακόμη, στη Ζάκυνθο, καθώς και σε μουσεία και συλλογές στην Αθήνα, σώζονται αρκετές ενυπόγραφες εικόνες του. Ζωγράφισε εικόνες ποικίλων κατηγοριών, μεγάλες δεσποτικές και βημόθυρα τέμπλων, καθώς και εικόνες με σκηνές από τη ζωή του Χριστού. Φαίνεται ότι είχε προτίμηση στη συστηματική αντιγραφή παλαιών εικόνων, όπως μπορούμε να υποθέσομε από την καταδίκη του πατέρα του Φραντζέσκου για την αντιγραφή της θαυματουργής εικόνας της Παναγίας Αναφωνήτριας από την ομώνυμη μονή της Ζακύνθου και, ακόμη, από τη διαπίστωση ότι αντιγράφει ο ίδιος εικόνες των μεγάλων κρητικών ζωγράφων που έφεραν στη Ζάκυνθο κρητικοί πρόσφυγες. Ανάμεσα σε αυτές και μερικές από τις πιο σημαντικές, όπως η εικόνα του αγίου Θεοδώρου του ζωγράφου Αγγέλου, η εικόνα του αγίου Γεωργίου όρθιου, δρακοντοκτόνου, του 15ου αιώνα, στο Μουσείο Ζακύνθου και, τέλος, η εικόνα του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου με το Πάθος του Χριστού (αρ. Κατ. 17), καθώς και εικόνα του Ευαγγελισμού (αρ. Κατ. 48) από το τρίπτυχο της Μόδενα¹⁷ . Η τεχνοτροπία του συχνότερα έχει συντηρητικό χαρακτήρα, ιδιαίτερα όταν αντιγράφει τις παλαιότερες εικόνες, ενώ στις μικρογραφικού χαρακτήρα εικόνες του ακολουθεί συχνότερα τα δυτικά πρότυπα της εικονογραφίας. Τα έργα του ξεχωρίζουν για την ακρίβεια του σχεδίου, τη χρωματική ευαισθησία και τις γραφικές λεπτομέρειες ιδιαίτερα σε δευτερεύουσες σκηνές στο πλαίσιο αγίων.
Όλα τα γνωρίσματα της τέχνης της εικόνας του αγίου Σπυρίδωνος τα συναντούμε και σε μιαν άλλην εικόνα του Νικολάου Καλλέργη με τον άγιο Χαράλαμπο και σκηνές του βίου του, του έτους 1728, στο Μουσείο της Ζακύνθου¹⁸. Οι δύο εικόνες είναι απαράλλακτες στην απεικόνιση του ένθρονου ιεράρχη, καθώς και στο χρώμα και στο σχέδιο των μικρών βιογραφικών σκηνών που προβάλλουν με όμοιο τρόπο επάνω στο χρυσό κάμπο. Ανάλογα γνωρίσματα της γραφικής τεχνοτροπίας του ζωγράφου συναντούμε σε ανυπόγραφη εικόνα του αγίου Νικολάου με σκηνές του βίου του στην Κεφαλονιά¹⁹ και, ακόμη, στις εικόνες του Ευαγγελισμού (αρ. Κατ. 48) και των Εισοδίων (αρ. Κατ. 47), που αποδίδω στον ίδιο κύκλο έργων με μικρογραφικό χαρακτήρα. Η εικόνα μας με τη χρονολογία 1744 ανήκει στα τελευταία γνωστά χρονολογημένα έργα του ζωγράφου.

Ν. Χατζηδάκη

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ   Η εικόνα διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ   Αδημοσίευτη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Βοκοτόπουλος, αρ. 88, εικ. 243· βλ. και εικόνα του Χριστόδουλου Μαριέττη, του 1677, ό.π., εικ. 337.
2. Βροκίνη, 1973, σ. 307-310.
3. Ερμηνεία, 1909, σ. 154. Για την εικονογραφία του αγίου βλ. Lexikon, 8, 1976, στ. 387-389.
4. Μητσάνη, 1996, αρ. 1, σ. 14-15.
5. Βλ. για παράδειγμα τις εικόνες του αγίου Ιακώβου του Αδελφόθεου (αρ. Κατ. 45) και του αγίου Αντύπα (αρ. Κατ. 44), του Κωνσταντίνου Κονταρίνη, όπου και η σχετική βιβλιογραφία.
6. Chatzidakis, 1962, αρ. 62, σ. 94-95, πίν. 46, 47.
7. Ξυγγόπουλος, 1936, αρ. 38, σ. 57-59, πίν. 29.
8. Δρανδάκης, 1962, σ. 17-24, πίν. 1.
9. Παπαγιαννόπουλος-Παλαιός, 1936, αρ. 64, σ. 22.
10. Ερμηνεία, 1909, σ. 181-182.
11. Βλ. Χατζηδάκης, 1972, σ. 172, σημ. 1, 2, 3, 5, με σχετική βιβλιογραφία. Βλ. και Κατσελάκη, 1994, σ. 470-481 κ.ε. και σημ. 48-53, εικ. 10-12. Μπίθα, 1995, σ. 164 κ.ε.
12. Χατζηδάκης, 1977, αρ. 150, σ. 172, πίν. 188.
13. Κατσελάκη, 1994, σ. 470 κ.ε., εικ. 10.
14. Για άλλα κερκυραϊκά παραδείγματα του αγίου Σπυρίδωνος βλ. Μπίθα, 1995, σ. 151 κ.ε., εικ. 1, 6-10.
15. Μπίθα, 1995, εικ. 1, 6-8.
16. Για το ζωγράφο βλ. Χατζηδάκης, 1956α, σ. 15, εικ. 3. Χατζηδάκης, 1975α, σ. 263. Χατζηδάκης 1987, 1, σ. 98, 125. Ξυγγόπουλος, 1957, σ. 324. Τriantaphyllopoulos, 1985, Α’, σ. 364. Επίσης Ρηγόπουλος, 1994 και 1994α, σ. 283-287. Χατζηδάκης, 1997 (τυπώνεται). Βλ. ακόμη αρ. Κατ. 47-48 και παρακάτω σημ. 17.
17. Βλ. εισαγωγή, σ. 49, 51-52, 54-55, αρ. Κατ. 48, σ. 362 κ.ε., όπου και άλλα παραδείγματα. Πρώτη συνοπτική παρουσίαση των πορισμάτων αυτών της ερευνάς μου έγινε σε ανακοίνωση με τίτλο «Γνωστό άγνωστο έργο κρητικού ζωγράφου» στο Η’ Διεθνές Κρητολογικό Συνέδριο, Ηράκλειο, 9-14 Σεπτεμβρίου 1996. Τα πορίσματα αυτά πρόκειται να δημοσιεύσω αναλυτικότερα σε μελέτη που ετοιμάζω για το θέμα αυτό.
18. Διαστάσεις: 59×46 εκ. Χατζηδάκης, 1956, σ. 16, σημ. 13. Κονόμος, 1967, σ. 30. Κονόμος, 1967α, σ. 26-27. Κτείά1-Ρ3ρ3άορου1θ8, 1970, σ. 110, εικ. 88. Ρηγόπουλος, 1994α, σ. 34-35, εικ. 2.
19. Από το τέμπλο του ναού του αγίου Νικολάου των Λιβαθηνάδων στο Ληξούρι, βλ. Κεφαλονιά Β’, 1994, σ. 44-45, εικ. 36-39.