Δείτε το βιβλίο

Η ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΣΗ
44,5 x 34,4 x 2 εκ.
Β’ μισό 17ου αιώνα

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 35

Ο Χριστός, μετωπικός, κρατεί κλειστό ειλητάριο και έχει την παλάμη γυρισμένη προς τα έξω σε θέση δέησης. Ντυμένος με λευκό χιτώνα και ιμάτιο, στέκει στην κορυφή του απόκρημνου όρους μέσα σε κυκλική δόξα που έχει χρώμα ανοιχτό ρόδινο. Στο εσωτερικό της εγγράφονται διαφορετικά ελλειπτικά γεωμετρικά σχήματα και λευκές ακτίνες (Εικ. 176, 177). Σε χωριστούς απόκρημνους βράχους στέκουν, στο ίδιο ύψος με το Χριστό, οι δύο προφήτες που ακουμπούν με τα χέρια τους την περιφέρεια της δόξας. Αριστερά ο προφήτης Ηλίας, ντυμένος με καστανό χιτώνα και πρασινωπό ιμάτιο, πιάνει με το αριστερό λυγισμένο χέρι το δεξιό του βραχίονα. Στα δεξιά ο Μωυσής κρατεί βιβλίο -τις πλάκες του Νόμου- με τα δύο χέρια, σκεπασμένα από το κοκκινωπό ιμάτιό του. Επάνω στο χρυσό κάμπο, που έχει υποστεί μεγάλη φθορά, διακρίνονται κεφαλαία γράμματα επιγραφής, αριστερά με λευκό χρώμα και δεξιά με κόκκινο. Μετά τη συντήρηση φάνηκε η αρχική επιγραφή με κόκκινα κεφαλαία: Η ΜΕΤΑΜΟΡΦΩCIC.
Στους πρόποδες του όρους οι τρεις απόστολοι παριστάνονται σε ζωηρές κινήσεις κατάπληξης ακολουθώντας τη διήγηση του Ματθαίου (ιζ’, 1-6): καί ἀκούσαντες οἱ μαθηταί ἔπεσαν ἐπί πρόσωπον αὐτῶν καί ἐφοβήθησαν σφόδρα. Ο Πέτρος αριστερά, σε στάση ημιγονυκλισίας, ανασηκώνεται και κοιτάζει το Χριστό με χειρονομίες κατάπληξης· έχει το αριστερό ακουμπισμένο στην παρειά και το δεξί απλωμένο προς τα πάνω (Εικ. 178). Δεξιά ο Ιάκωβος στρέφει τα νώτα του στη σκηνή, καθώς πέφτει στο έδαφος κρύβοντας το πρόσωπο με το αριστερό του χέρι. Στο μέσον ο Ιωάννης, γονατισμένος, πέφτει μπρούμυτα στο έδαφος με απλωμένα τα δύο χέρια, γυρίζοντας και αυτός τα νώτα προς τη σκηνή της Μεταμόρφωσης. Ο Πέτρος φορεί γαλάζιο χιτώνα και καστανό ιμάτιο·  ο Ιωάννης όμοιου χρώματος χιτώνα και ανοιχτό κόκκινο ιμάτιο, όπως ο Μωυσής· ο Ιάκωβος βαθυγάλαζο χιτώνα και ιμάτιο, όπως ο προφήτης Ηλίας. Οι βράχοι του όρους ζωγραφίζονται σε διαφορετικά χρώματα, ανοιχτό καστανό ο κεντρικός και βαθύ πορφυρό οι δύο πλάγιοι. Οι ακμές στις απόκρημνες κορυφές ζωγραφίζονται με γρήγορες και πλατιές λευκές πινελιές.
Στην εικόνα συνδυάζονται δύο σημαντικά πρότυπα της κρητικής ζωγραφικής του 15ου και του 16ου αιώνα¹. Στο επάνω τμήμα, που περιλαμβάνει το Χριστό και τους δύο προφήτες, επαναλαμβάνεται πιστά το πρότυπο του 15ου αιώνα, όπως μας είναι γνωστό σε εικόνα με όμοιες διαστάσεις του Μουσείου Μπενάκη, από τη Συλλογή Σταθάτου, καθώς και σε εικόνα της Συλλογής Τσακύρογλου². Οι στάσεις, οι χειρονομίες, ακόμη και η διάταξη της πτυχολογίας, καθώς και το στρογγυλό σχήμα της δόξας, είναι όμοια, ενώ μικρή διαφορά διαπιστώνεται στο δεξί χέρι του Χριστού, που στην εικόνα μας έχει την παλάμη γυρισμένη προς τα έξω αντί να ευλογεί- διαφορές υπάρχουν ακόμα στο χρώμα της δόξας που έχει ρόδινο χρώμα αντί για βαθύ γαλάζιο, που χρησιμοποιείται στην εικόνα του Μουσείου Μπενάκη³, και στη στάση του Μωυσή που εδώ στέκει αντί να βηματίζει.
Στο κάτω τμήμα της σύνθεσης το πρότυπο είναι διαφορετικό. Υπάρχουν σημαντικές διαφορές στις στάσεις και στις χειρονομίες των αποστόλων, ενώ παραλείπεται το επεισόδιο της άφιξης και της αναχώρησης του Χριστού με τους μαθητές του. Το πλησιέστερο πρότυπο για το τμήμα αυτό της σύνθεσης, αλλά και για τη στάση του Μωυσή, συναντούμε σε έργα του Θεοφάνη. Σε εικόνα της μονής της Λαύρας (1 535)4 οι στάσεις του Πέτρου και του Ιακώβου είναι πανομοιότυπες με την εικόνα μας, ενώ η στάση του Ιωάννη είναι όμοια στην εικόνα του 15ου αιώνα, του Μουσείου Μπενάκη. Η διάταξη της πτυχολογίας, καθώς και η στάση του Μωυσή χωρίς τις πλάκες του Νόμου είναι, ωστόσο, στην εικόνα αυτή του Θεοφάνη διαφορετική. Αντίθετα, στην εικόνα με το ίδιο Θέμα της μονής Σταυρονικήτα⁵ ο Μωυσής παριστάνεται με τις πλάκες σε όμοιο τύπο, ενώ οι στάσεις όλων των άλλων μορφών διαφέρουν. Συγγένεια των προτύπων ως προς τις στάσεις των τριών αποστόλων συναντούμε στις τοιχογραφίες της ίδιας μονής⁶, όπου ακόμη και οι επιφάνειες των βράχων του όρους σχεδιάζονται με όμοιο τρόπο. Ωστόσο, η φθορά της τοιχογραφίας στο επάνω τμήμα περιλαμβάνει τη μορφή του Χριστού και του προφήτη Ηλία και δεν επιτρέπει τη συναγωγή συμπερασμάτων για το πρότυπο που χρησιμοποιήθηκε για την απόδοσή τους. Ο Μωυσής πάντως απεικονίζεται σε στάση διαφορετική, καθώς βηματίζει επάνω στο βράχο.
Ο ζωγράφος της εικόνας μας, σύμφωνα με τα παραπάνω, συνδυάζει το παλαιότερο πρότυπο του 15ου αιώνα για την απόδοση του Χριστού και του προφήτη Ηλία και τα νεότερα πρότυπα του Θεοφάνη (1535 και 1547) για την απόδοση των αποστόλων και του Μωυσή.
Ως προς τις στάσεις των αποστόλων ακριβώς όμοια, ακόμη και στη χειρονομία, είναι η στάση του Πέτρου σε εικόνα του Μουσείου Μπενάκη, από την Κωνσταντινούπολη (γύρω στο 1 600)⁷, ενώ η στάση του Ιωάννη και του Ιακώβου είναι παρόμοια με μικρές διαφορές στη θέση των χεριών. Επιπλέον, οι τρεις μορφές στο επάνω τμήμα της εικόνας αποδίδονται σε διαφορετική στάση και με διαφορετικές χειρονομίες. Στην εικόνα μας η πτυχολογία στις ενδυμασίες του Χριστού και των προφητών ακολουθεί, όπως και για την εικονογραφία τους, τους τρόπους της κρητικής ζωγραφικής του 15ου αιώνα. Αντίθετα, στις μορφές των αποστόλων το σχέδιο δεν έχει την καθαρότητα και την ακρίβεια των ζωγράφων του 15ου αιώνα και η πτυχολογία αποδίδεται με παχύτερες γραμμές, πιο έντονα λευκά φώτα και πλατύτερες χρωματικές επιφάνειες. Η διαμόρφωση του τοπίου, με τις απόκρημνες επιφάνειες των βράχων, είναι επίσης πιο μαλακή, με πιο χαλαρό σχέδιο, που φανερώνει πιο προχωρημένη εποχή. Στην εικόνα πιθανώς έχουν γίνει επεμβάσεις σε παλαιά εποχή από ζωγράφο που μένει πιστός στην παράδοση. Πιθανότερο, ωστόσο, είναι το έργο να αποτελεί σύνθεση ζωγράφου που μένει πιστός στα παλαιά πρότυπα, όπως συνηθίζεται σε έργα του Βίκτωρα και του Ηλία Μόσκου, καθώς και αρκετών καλών ζωγράφων του δεύτερου μισού του 17ου αιώνα.
Τεχνοτροπικά μπορούν να παραβληθούν ορισμένα στοιχεία της εικόνας μας με εκείνα που συναντούμε σε εικόνα της Γέννησης του Ηλία Μόσκου στο Μουσείο Μπενάκη (1658)⁸. Παρ’ όλη τη σημαντική διαφορά της ιταλότροπης σύνθεσης του Μόσκου, μπορούμε να διαπιστώσομε την ομοιότητα, ιδιαίτερα στο κυματιστό σχέδιο των επιφανειών των απόκρημνων βράχων του σπηλαίου και, ακόμη, στη συντηρητική απόδοση της μορφής του Ιωσήφ, που μοιάζει με τον Πέτρο στην εικόνα της Μεταμόρφωσης.

Ν. Χατζηδάκη

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ  Μανόλης Χατζηδάκης, 1945: «Η εικόνα είναι από παχύ ξύλο, με λεπτή προετοιμασία, πάνω σε λεπτό λινό ύφασμα. Το πάνω μέρος τής εικόνας έχει έπιδιορθωθή, ιδίως το πρόσωπο τού Χριστού, ενώ το σώμα είναι άθικτο. Επίσης έπιδιορθώσεις έχουν οι προφήτες καί οι βράχοι. Το κάτω μέρος με τούς αποστόλους είναι σχεδόν άθικτο. Στην αριστερή κάτω γωνία, δυσδιάκριτα ίχνη υπογραφής, που έσβυσε στο καθάρισμα».
Η εικόνα είχε επιζωγραφήσεις κυρίως στο επάνω τμήμα, που αφαιρέθηκαν κατά τον πρόσφατο καθαρισμό. Τα ίχνη της υπογραφής που διέκρινε ο Χατζηδάκης μόλις διακρίνονται στην υπέρυθρη φωτογραφία. Στην πίσω όψη της εικόνας είναι γραμμένοι με μελάνι, σε πρόσφατη εποχή, διάφοροι αριθμοί.
Βλ. και Παράρτημα III.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ   Αδημοσίευτη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Για την εικονογραφία βλ. Μillet, 1916, σ. 216 κ.ε. και 226 κ.ε., εικ. 189-197.
2. Ν. Χατζηδάκη, 1983, αρ. 26, σ. 36-37, με βιβλιογραφία και άλλα παραδείγματα.
3. Σε εικόνα στη μονή Γωνιάς, του 15ου αιώνα, ο Χριστός έχει την παλάμη γυρισμένη προς τα έξω· τα άλλα στοιχεία της σύνθεσης, ωστόσο, διαφέρουν σημαντικά (βλ. Εικόνες Κρητικής Τέχνης, 1993, αρ. 165, σ. 519 – Μ. Μπορμπουδάκης).
4. Chatzidakis – Babić, 1982, εικ. 332.
5. Chatzidakis, 1969-70, εικ. 72.
6. Χατζηδάκης, 1986, εικ. 87.
7. Θησαυροί της Ορθοδοξίας, 1994, αρ. 64, σ. 245-246 (Α. Δρανδάκη).
8. Ξυγγόπουλος, 1951, αρ. 8, σ. 11, πίν. 8. Θησαυροί της Ορθοδοξίας, 1994, αρ. 67, σ. 248-249 (Α. Δρανδάκη).