Δείτε το βιβλίο

ΠΑΝΑΓΙΑ ΓΑΛΑΚΤΟΤΡΟΦΟΥΣΑ Η “ΣΠΗΛΑΙΩΤΙΣΣΑ”
45 x 37,5 x 3,4 εκ.
Ιωάννης, 1778

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 65

Η Παναγία παριστάνεται έως τα γόνατα, καθισμένη, κρατώντας με το δεξί της χέρι το Χριστό που ετοιμάζεται να θηλάσει. Φοράει βαθυκόκκινο μαφόριο με πλατιά χρυσή ταινία στην παρυφή επάνω από βαθύ πράσινο φόρεμα που κοσμείται με χρυσοκοντυλιές και πλατύ χρυσό κέντημα στο μανίκι. Ο Χριστός, ντυμένος με γαλάζιο κοντομάνικο πουκάμισο, είναι ζωσμένος με κοκκινόχρωμο ιμάτιο που στολίζεται με χρυσογραφίες. Επάνω στο χρυσό κάμπο οι επιγραφές με κεφαλαία κόκκινα γράμματα: Μ(ΗΤΗ)Ρ Θ(ΕΟ)Υ Η CΠΗΛΑΙΩΤΙCΑ. Στο κάτω τμήμα επεξηγηματική επιγραφή: ΑΝΤΙΤΥΠΟΝ ΤΗΣ ΕΙΚΟΝΟC ΟΠΟΥ Ο ΙΕΡΟC ΛΟΥΚΑC ΙCΤΟΡΗCΕΝ ΤΗC ΥΠΕΡΑΓΙΑC Θ(ΕΟΤΟ)ΚΟΥ ΗΤΙC εν ΤΩ ΜΕΓΑΛΩ CΠΗΑΑΙΩ ΕΥΡΙCΚΕΤΑΙ χειρ ιω 1778.
Στην εικόνα αυτή συναντούμε έναν εικονογραφικό τύπο που είναι γνωστός από τη βυζαντινή εποχή¹ και επανέρχεται σε εικόνες κρητικές σπανιότερα στο 16ο αιώνα και συχνότερα σε μεταγενέστερες εποχές². Μεγάλος αριθμός εικόνων της Γαλακτοτροφούσας, σχεδόν σαράντα, με ιταλίζουσα τεχνοτροπία από το 16ο έως το 18ο αιώνα, βρίσκεται στη Ραβέννα³.
Η επωνυμία της εικόνας της Παναγίας «Η Σπηλαιώτισσα» δηλώνει τη σχέση της με τη λατρευτική εικόνα της μονής του Μεγάλου Σπηλαίου. Η χρήση του όρου άντίτυπον, άλλωστε, στο κείμενο της επιγραφής δηλώνει ότι η εικόνα αναπαράγει κάποιο χαρακτικό από εκείνα που κυκλοφόρησε η μονή από τα τέλη του 18ου και κατά το 19ο αιώνα⁴. Πράγματι, σε μια χαλκογραφία με την Παναγία Γαλακτοτροφούσα, των μέσων του 19ου αιώνα, από το Άγιον Όρος⁵ (Εικ. 254), καθώς και σε άλλες με την Παναγία του ευαγγελιστή Λουκά στον τύπο της Οδηγήτριας, με το Βρέφος ξαπλωμένο στην αγκαλιά της, όπως και στην εικόνα μας, συναντούμε ανάλογες επιγραφές  ἀντίτυπον τῆς ἱστορηθείσης  ὑπό τοῦ ἀποστόλου Λουκᾶ, όπως σε χαλκογραφία από τη μονή Καρακάλου του Αγίου Όρους, του 1814, και από άλλες μονές, του 1834 και του 1835⁶. Σε όλα τα παραπάνω παραδείγματα συναντούμε, όπως και στην εικόνα μας, την εύσαρκη μορφή της Παναγίας με το στρογγυλό πρόσωπο, τις λείες επιφάνειες και τα μεγάλα μάτια, γεγονός που επιβεβαιώνει τη συνάφεια των προτύπων των χαρακτικών και της εικόνας. Φαίνεται ότι αυτός ο τρόπος απόδοσης της Γαλακτοτροφούσας δεν είναι άγνωστος την εποχή αυτή και σε άλλες εικόνες. Η εικόνα μας συγγενεύει από κάθε άποψη με την εικόνα της Παναγίας Γαλακτοτροφούσας του ζωγράφου Μακαρίου από τη Γαλάτιστα, του 1784, στο Βυζαντινό Μουσείο⁷. Η μορφή της μητέρας με το Βρέφος έχει αντίστοιχη απόδοση, ενώ όμοιου τύπου εκτενής επιγραφή τοποθετείται σε αντίστοιχη θέση, σε οριζόντια χρυσή ταινία στο κάτω τμήμα του πλαισίου.
Τα κοινά τεχνοτροπικά γνωρίσματα ανάμεσα στις δύο εικόνες δείχνουν ότι ο ζωγράφος Ιωάννης της εικόνας μας πρέπει να μαθήτευσε στο ίδιο εργαστήριο με το Μακάριο από τη Γαλάτιστα⁸. Το εργαστήριο αυτό, που εγκαθίσταται στις Καρυές του Αγίου Όρους και διακοσμεί με τοιχογραφίες τα καθολικά των αγιορείτικων μονών, επεκτείνει τις δράστηριότητές του, από όσο γνωρίζομε, και σε άλλες περιοχές έως και στην Αττική, ενώ έχει εντοπιστεί σειρά 40 ανθιβόλων των ζωγράφων αυτών στη συλλογή του Μουσείου Μπενάκη⁹. Ωστόσο, ανάλογης τέχνης εικόνες συναντούμε και παλαιότερα, όπως σε εικόνα του 1703 του ζωγράφου Δημητρίου από τη νοτιοανατολική Θράκη στη Σόφια¹⁰.
Ο ζωγράφος Ιωάννης της εικόνας μας δύσκολα μπορεί να ταυτιστεί με κάποιον από τους τουλάχιστον είκοσι δύο ζωγράφους που έχουν καταγραφεί με το όνομα αυτό και που έδρασαν στο 6′ μισό του 18ου αιώνα¹¹.

Ν. Χατζηδάκη

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ   Η εικόνα διατηρείται σε άριστη κατάσταση.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  Αδημοσίευτη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Βλ. πρόχειρα, Lazarev, 1938, σ. 27-36.
2. Τh. Chatzidakis, 1982, αρ. 28.
3. Βλ. Icone di Ravenna, 1979, αρ. 71-110.
4. Η παλαιότερη γνωστή χαλκογραφία έγινε στη Βενετία το 1780, βλ. Παπαστράτου, 1986, II, αρ. 544, σ. 510· για άλλα, μεταγενέστερα αντίτυπα βλ. ό.π., αρ. 544-547.
5. Παπαστράτου, 1986, 1, αρ. 90, σ. 114 (Γαλακτοτροφούσα). Σε ανάλογη εικονογραφία αποδίδεται η Παναγία στις χαλκογραφίες, Παπαστράτου, 1986, 1, αρ. 83-90, σ. 111-114.
6. Παπαστράτου, 1986, 1, αρ. 91-94 (αντίτυπον του Λουκά).
7. Χατζηδάκης, Βυζαντινό Μουσείο, 1969, σ. 49, 51, εικ. 28.
8. Χατζηδάκης, 1987, σ. 108′ βλ. και σημ. 12.
9. Bouras, Tsigakou, 1984, σ. 50-56.
10. Paskaleva, 1981, αρ. 82, σ. 224-225· για το ζωγράφο Δημήτριο βλ. Χατζηδάκης, 1987, σ. 270, αρ. 25- εικόνες του βρίσκονται στην Άνδρο και στην Κύθνο.
11. Χατζηδάκης, 1987, αρ. 55-76, σ. 333-339.