ΠΑΝΑΓΙΑ ΒΡΕΦΟΚΡΑΤΟΥΣΑ
18oς αι.
28,8 x 23,2 εκ.
ΞΥΛΟ, ΑΥΓΟΤΕΜΠΕΡΑ

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 61

Η εικόνα αποτελείται από ένα ενιαίο σανίδια με δύο τρέσα στερεωμένα με τρία καρφιά στην πίσω όψη. Η ζωγραφική είναι απευθείας στον φορέα, χωρίς προετοιμασία.

Επάνω στον σκουρογάλανο κάμπο προβάλλεται σε προτομή η Παναγία βεφοροκρατούσα. Η Θεοτόκος με πλατιά και άνετη κίνηση κρατεί το μικρό Χριστό στον αριστερό της βραχίονα, ενώ έχει το αριστερό χέρι υψωμένο σε δέηση μεσιτεύοντας τις παρακλήσεις των πιστών στον Υιόν της. Κλίνει την κεφαλή τρυφερά προς το παιδί ενώ στρέφει το βλέμμα προς τον θεατή. Φορεί γαλανό κεκρύφαλο με  ατοποιημένες πτυχώσεις και χιτώνα στο ίδιο χρώμα με κόκκινο ταινιωτό διάκοσμο στις παρυφές, και κοκκινωπό μαφόριο με σιρίτια. Ο Χριστός καθισμένος άνετα και σταθερά στην αγκαλιά της μητέρας, ευλογεί με το δεξιό χέρι υψωμένο κατακόρυφα και κρατεί κλειστό ειλητάριο στο αριστερό. Υψώνει ελαφρά την κεφαλή με την πυκνή και πλούσια βοστρυχωτή κόμη προς την Θεοτόκο, το βλέμμα του ωστόσο, σοβαρό και συνάμα μελαγχολικό και συνοφρυωμένο, ατενίζει μακριά. Φορεί γαλανό χιτώνα και πορτοκαλοκόκκινο ιμάτιο που αγκαλιάζει με πυκνές αναδιπλώσεις το σώμα του. Στο σκουρογάλανο βάθος στο ανώτερο τμήμα γράφονται τα συμπιλλήματα ΜΡ ΘΥ και IC XC. Την παράσταση ορίζει γραπτό ταινιωτό πλαίσιο.

Στην εικόνα της Συλλογής αναπαράγεται ο γνωστός εικονογραφικός τύπος της ημίσωμης αριστεροκρατούσας Παναγίας που θα χρησιμοποιηθεί για την απόδοση της Ελεούσας[i]. Πρόκειται για παραλλαγή του τύπου της Οδηγήτριας, θέμα με σύνθετο εσχατολογικό και σωτηριολογικό περιεχόμενο που θα γνωρίσει μεγάλη διάδοση από τον 15o αιώνα και εξής στην καλλιτεχνική παραγωγή της Κρήτης και αργότερα και της ηπειρωτικής Ελλάδας. Τον ίδιο τύπο βρίσκουμε σε μία ακόμη εικόνα της Συλλογής[ii].

Εικονογραφικά η εικόνα της Συλλογής παρουσιάζει ιδιαίτερη συνάφεια, κυρίως ως προς την γενική οργάνωση και διάταξη της σύνθεσης αλλά και τις στάσεις των μορφών με την εικόνα της Παναγίας Ελεούσας που υπογράφει ο  Σπαρτιάτης ζωγράφος Νικόλαος Λαμπούδης, σήμερα σε ιδιωτική συλλογή της Αθήνας (μέσα 15^ου αι.) στην οποία προστίθενται στο ανώτερο τμήμα δύο ημίσωμοι φτερωτοί άγγελοι υπογραμμίζοντας έτσι το εσχατολογικό περιεχόμενο του θέματος[iii] και με αυτήν σε ιδιωτική της Κέρκυρας, που έχει αποδοθεί σε αξιόλογο Κρητικό ζωγράφο (μέσα ή τρίτο τέταρτο 15^ου αι.)[iv]. Βέβαια στην εικόνα μας η απόδοση είναι πιο λιτή, αφού παραλείπεται ο περίτεχνος διάκοσμος των φωτοστεφάνων και των ενδυμάτων, διαφέρει η θέση των ποδιών του Χριστού, ενώ η πτυχολογία των φορεμάτων είναι πιο σχηματοποιημένη και δηλώνεται συνοπτικά. Τις ίδιες εικονογραφικές αναλογίες εντοπίζουμε και σε μεταγενέστερα έργα που συνδέονται με την καλλιτεχνική παραγωγή της Βαλκανικής, όπως η ομόθεμη εικόνα στο Μουσείο της Μονής της Ρίλας (1786)[v] καθώς και η Παναγία βρεφοκρατούσα στη Συλλογή Αβέρωφ, που  αποδίδεται σε βορειοελλαδίτικο εργαστήριο (αρχές 19^ου αιώνα)[vi].

Με βορειοελλαδικά εργαστήρια σχετίζεται και τεχνοτροπικά  η εικόνα της Συλλογής. Στην Παναγία χαρακτηριστικά είναι τα μεγάλα αμυγδαλωτά μάτια, το πηγούνι με την έντονη σκιά από κάτω, ο σταρένιος προπλασμός στην απόδοση της γυμνής σάρκας, τα λιγοστά γραμμικά φώτα, η σχηματοποιημένη πτυχολογία, καθώς και η εκτεταμένη χρήση του κόκκινου. Το σκουρόχρωμο βάθος της σύνθεσης συνεπικουρεί προς αυτήν την κατεύθυνση. Αντίθετα στον Χριστό οι καλλιτεχνικοί τρόποι παραπέμπουν στις πρακτικές των Κρητικών ζωγράφων, όπως φαίνεται στα φορέματα που αγκαλιάζουν με ρέουσες, μαλακές πτυχές το σώμα, αλλά και στο πιο επιμελημένο πλάσιμο του προσώπου με τη μεστή έκφραση και το ώριμο, εναργές βλέμμα. Με πιο ζωγραφική διάθεση αποδίδονται και τα χέρια των δύο μορφών, όπως της Παναγίας με τα μακριά, χωρίς αρθρώσεις, λεπτογραμμένα δάχτυλα.

Η εικόνα της Συλλογής με τη στέρεη δομή προσγράφεται σε ικανό ζωγράφο βορειοελλαδικού εργαστηρίου –ίσως από την Καστοριά- ο οποίος παρά τη συνοπτική διαπραγμάτευση του θέματος με το έντονο δογματικό περιεχόμενο, επαναλαμβάνει με σεβασμό και συνέπεια τα καθιερωμένα πρότυπα, και φαίνεται εξοικειωμένες με τις αρχές της κρητικής ζωγραφικής.

Αδημοσίευτη

Ανδρομάχη Κατσελάκη

Δρ Αρχαιολόγος-Ιστορικός Τέχνης

[i] Για τον εικονογραφικό τύπο βλ. Βοκοτόπουλος 1990, 13-14.

[ii] Βλ. εικόνα με αριθ. Δωρεάς 45 (Α. Κατσελάκη).

[iii] Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1993-1994, 259-270.

[iv] Βοκοτόπουλος 1990, 13-14, αριθ. 6.

[v] Paskaleva 1987, αριθ. 134.

[vi] Βασιλάκη 2012, 236-237, αριθ. 46.