ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΗΣ ΜΑΤΘΑΙΟΣ
19ος αι.
29,5 x 22,5 εκ.
ΑΥΓΟΤΕΜΠΕΡΑ ΣΕ ΦΥΛΛΟ  ΧΑΛΚΟΥ

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 64

Στο εσωτερικό δωματίου εικονίζεται στα αριστερά και από την πλάτη ο άγιος Ματθαίος καθισμένος σε θρονί να γράφει σε μεγάλο κώδικα ανοιγμένο επάνω σε τετράγωνο τραπέζι όπου είναι τοποθετημένο και ένα μελανοδοχείο. Υπόλευκο τραπεζομάντηλο με καστανή ταινία στην παρυφή καλύπτει το τραπέζι με την ογκώδη ξύλινη βάση. Ο άγιος φορεί υπόλευκο χιτώνα και σκουροπράσινο ιμάτιο που στερεώνεται με κορδόνι. Εικονίζεται σε προχωρημένη ηλικία με πλούσια λευκή βοστρυχωτή κόμη και γενειάδα και αποδίδεται σε έντονη κίνηση προς τα εμπρός με το σώμα να στηρίζεται στο τραπέζι, ενώ η έκφρασή του αποπνέει δέος και ένταση. Από δεξιά καταφθάνει άγγελος με απλωμένες τις φτερούγες και με ζωηρές χειρονομίες διαλόγου μοιάζει να συνομιλεί με τον ευαγγελιστή. Φορεί πορτοκαλοκόκκινο χιτώνα και υπόλευκό ιμάτιο που ζώνεται στη μέση με κόκκινο κορδόνι.

Η σύνθεση στην εικονολογική της συγκρότηση, η οποία αποδίδει εικαστικά τη θεόπνευστη συγγραφή του ευαγγελίου από τον Ματθαίο, εντάσσεται στη σειρά ύστερων κρητικών και επτανησιακών έργων στα οποία ο ευαγγελιστής δεν αποδίδεται σε προτομή να ευλογεί και να κρατεί ευαγγέλιο –σύμφωνα με την βυζαντινή παράδοση-, αλλά καθισμένος είτε στο σύμβολό του είτε σε θρονί. Επιπλέον, όπως έχει πρόσφατα, επισημανθεί τα πραγματολογικά στοιχεία των συνθέσεων αυτών παραπέμπουν σε περιβάλλον αστικής πολυτέλειας, το οποίο αναπτύχθηκε στις ενετοκρατούμενες κοινωνίες της Κρήτης και των Ιονίων¹. Παλαιότερο γνωστό παράδειγμα αυτού του τύπου είναι η εικόνα του Κρητικού ιερωμένου και ζωγράφου Εμμανουήλ Τζάνε με τον άγιο Μάρκο, καθισμένο στο ζώδιο του, τον λέοντα, η κεφαλή του οποίου χρησιμεύει και ως αναλόγιο, σήμερα στο Μουσείο Μπενάκη (1657)². Ο τύπος αυτός απόδοσης του καθιστού ευαγγελιστή που συναπεικονίζεται με το σύμβολό του συνδυάζει με επιτυχία στοιχεία από την παλαιολόγεια παράδοση και την ιταλική τέχνη, και  θα βρει απήχηση λίγο αργότερα στην καλλιτεχνική παραγωγή των Επτανήσων, όπως η εικόνα στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, με τον άγιο Ιωάννη Θεολόγο (β΄ μισό 17oυ αι.)³ και η σπουδή με το ίδιο θέμα, άλλοτε στη Συλλογή Γιαννούλη, σήμερα στην Περιφέρεια Ιωαννίνων (19ος αι.)⁴. Στο ίδιο κλίμα εντάσσεται και η εικόνα με τους τέσσερις ευαγγελιστές, έργο του Μητροφάνη, στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (1815), στην οποία είναι εμφανείς και οι επιρροές από χαλκογραφικά πρότυπα⁵.

Η παλαιότερη γνωστή εικόνα του ευαγγελιστή Ματθαίου σε ανάλογο εικονογραφικό τύπο, είναι αυτή στη Συλλογή Σταθάτου την οποία υπογράφει ο Κρητικός ζωγράφος Κωνσταντίνος Τζάνες (1682)⁶. Ο ευαγγελιστής στο δεξιό τμήμα της σύνθεσης, που οργανώνεται σε κάθετο άξονα, κάθεται σε ξύλινο αναλόγιο και με έντονη κίνηση του σώματος στρέφει προς τα αριστερά στον άγγελο που αποδίδεται σχεδόν σε όμοια κλίμακα με τον άγιο και καταφθάνει με ζωηρές χειρονομίες επάνω σε νεφέλες. Στο ίδιο πνεύμα, αν και η κίνηση του αγγέλου δεν είναι τόσο δυναμική, είναι η παράσταση του αγίου στη σύνθετη εικόνα με την Κοίμηση της Παναγίας, αγίους και προφήτες του ζωγράφου Γεωργιλά Μαρούλη, στη Συλλογή της Ανώτατης Σχολής  Καλών Τεχνών της Αθήνας(1636)⁷, την οποία φαίνεται να αναπαράγει  στις αρχές του 18oυ αιώνα ο άγνωστος επτανήσιος ζωγράφος στην ομόθεμη εικόνα στη Συλλογή Αβέρωφ⁸. Ανάλογα αποδίδεται η παράσταση στην εικόνα από την Παναγία Πικριδιώτισσα Ζακύνθου, σήμερα στο Μουσείο της πόλης, την οποία υπογράφει ο Νικόλαος Καντούνης (1833)⁹, αν και το επεισόδιο τοποθετείται σε αναγεννησιακό τοπίο. Με τον Ματθαίο θα μπορούσαμε εξάλλου να ταυτίσουμε και το ωραίο σχέδιο με καθιστό ευαγγελιστή και άγγελο του Κωνσταντίνου Φανέλλη (1840), επίσης στην ίδια Συλλογή¹⁰.

Μολονότι η εικόνα της Συλλογής εντάσσεται εικονογραφικά σε αυτή τη σειρά έργων, ο άγνωστος καλλιτέχνης επαναδιαπραγματεύεται το θέμα και οργανώνει την παράσταση με διαφορετικό τρόπο. Πράγματι, στη σύνθεση δεσπόζει το τραπέζι στο κέντρο ενώ οι δύο μορφές τοποθετούνται διαγώνια τονίζοντας την προοπτική και την αίσθηση του βάθους. Διαφορετική επίσης στην εικόνα μας είναι η απόδοση του αγίου από την πλάτη καθώς και η στάση του σώματός του, το βάρος του οποίου μοιάζει να πέφτει στο τραπέζι, ίσως σε ένδειξη μεγάλης πνευματικής έντασης αλλά και δέους από την θεόπνευστη καθοδήγηση. Από τα λιγοστά γνωστά παραδείγματα που αναφέραμε παραπάνω περισσότερες αναλογίες εντοπίζουμε με την εικόνα του Κωνσταντίνου Τζάνε, κυρίως στην απόδοση του αγγέλου και ιδιαίτερα ως προς τη στάση, τις χειρονομίες και την κλίμακα με την οποία έχει αποδοθεί η μορφή συγκριτικά με τον ευαγγελιστή.

Η σύνθεση τεχνοτροπικά με την μυστηριακή αίσθηση που δημιουργούν οι έντονες φωτοσκιάσεις, καθώς οι μορφές φωτεινές προβάλλονται σχεδόν στο σκοτάδι, την εκφραστικότητα των προσώπων, σοβαρή και αγωνιώδης του ευαγγελιστή, ευφρόσυνη και χυμώδης του αγγέλου, το ζωγράφικο πλάσιμο των γυμνών μερών, τη ρέουσα πτυχολογία των φορεμάτων που φωτίζονται με μεταλλικές ανταύγειες, και την υποβλητική ατμόσφαιρα που αποπνέει πνευματική ενάργεια και δραματικότητα συνάμα, μας επιτρέπει να την συνδέσουμε με Επτανήσιο καλλιτέχνη στο έργο του οποίου επιβιώνουν αναμνήσεις από την ύστερη Αναγέννηση και τον μανιερισμό. Ανάλογης αντίληψης είναι ένα ακόμη έργο της Συλλογής με τον απόστολο Λουκά¹¹.

Αδημοσίευτη

Ανδρομάχη Κατσελάκη

Δρ Αρχαιολόγος-ΜΑ Ιστορικός της Τέχνης

1. Βασιλάκη 2012, 202.

2. Πύλες του Μυστηρίου 1994, αριθ. 66 (Α. Δρανδάκη).

3. Νέα Αποκτήματα 1997, 84-85, αριθ. 24 (Α. Κατσελάκη), όπου και άλλα παραδείγματα.

4. Εκ Χιονιάδων 2004, 125, αριθ. 90 (Ν. Τουτός).

5. Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1997, 190, εικ. 115.

6. Ξυγγόπουλος 1951, 14-15, αριθ. 12.

7. Πανσελήνου 1992, 480, πίν. ΚΘ΄ και 252^α. Χατζηδάκης-Δρακοπούλου 1977, 288, εικ. 192.

8. Βασιλάκη 2012, 201-203, αριθ. 33.

9. Μυλωνά 1998, 440, αριθ. 199.

10. Σύναξη 2010, αριθ. 76.

11. Βλ. Αριθ. Δωρ. 65 (Μ. Νάνου).