Δείτε το βιβλίο

ΕΠΙΣΤΥΛΙΟ ΤΕΜΠΛΟΥ ΣΕ ΤΡΙΑ ΚΟΜΜΑΤΙΑ

α. Χριστός, 31,8 x 29,8 x 3,5 εκ.
β. Άγιος Ιάκωβος, 30 x 27,5 x 3,8 εκ.
γ. Άγιος Λουκάς και άγιος Σιμών, 31,5 x 54,5 x 3,8 εκ.
1627/8

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 19

Τρία τμήματα από ενιαίο επιστύλιο τέμπλου σε μονοκόμματη σανίδα με τη Μεγάλη Δέηση· σώζονται μόνον οι μορφές του Χριστού και τριών αποστόλων, του Ιακώβου, του Λουκά και του Σίμωνα, έως τη μέση. Κάθε μορφή εικονίζεται κάτω από τόξο ζωγραφιστό που στηρίζουν μικροί κιονίσκοι, οι οποίοι μιμούνται πρασινωπό μάρμαρο με τα νερά του. Ανάμεσα στα τόξα ζωγραφιστό ανθικό κόσμημα. Οι απόστολοι παριστάνονται επάνω σε κάμπο δίχρωμο: στο επάνω μέρος ζωηρό κόκκινο και στο κάτω κίτρινο της ώχρας.
α. Ο Χριστός παριστάνεται μετωπικός, με κόκκινο χιτώνα και γαλάζιο ιμάτιο. Στο χιτώνα του διαγράφεται κίτρινο κατακόρυφο «σημείον». Με το δεξί χέρι ευλογεί με την παλάμη γυρισμένη προς τα έξω, ενώ το αριστερό με το ευαγγέλιο έχει τελείως καταστραφεί. Πλάι του, αριστερά, η χρονολογία με μαύρα γράμματα ,ΖΡΛς’ (7036=1627/8) και τμήμα από το χέρι του αποστόλου που απεικονιζόταν στο διπλανό διάχωρο. Ο φωτοστέφανος του Χριστού, με χαρακτή περιφέρεια, είναι χρυσός, με λεπτό κόκκινο περίγραμμα σταυρού, όπου διακρίνονται τα γράμματα: Ο ΩΝ.
β. Ο άγιος Ιάκωβος, με πυκνά καστανά μαλλιά και αραιή γενειάδα, παριστάνεται γυρισμένος προς τα αριστερά, με το κεφάλι κατά τα τρία τέταρτα και το σώμα κατά μέτωπον, όπως ο ευαγγελιστής Ματθαίος στην εικόνα του 16ου αιώνα, αρ. Κατ. 16. Φορεί βαθυγάλαζο χιτώνα με λευκορόδινο «σημείον» και βαθυκόκκινο ιμάτιο που πέφτει επάνω στο δεξιό ώμο και τυλίγει το δεξιό του βραχίονα, ενώ με το χέρι δείχνει προς τα αριστερά· το ιμάτιο σκεπάζει και το αριστερό μέρος του κορμού αφήνοντας να φανεί το αριστερό του χέρι που κρατεί κλειστό ειλητάριο. Επάνω στον κόκκινο κάμπο με άσπρα κεφαλαία η επιγραφή: Ο ΑΓΙΟC ΗΑΚΟΒΟC.
γ. Ο άγιος Λουκάς παριστάνεται με γυρισμένη την κεφαλή προς τα αριστερά κατά τα τρία τέταρτα. Έχει ισχνό πρόσωπο, κοντά μαλλιά με τη χαρακτηριστική κουρά, κοντή γενειάδα και κρατεί με τα δυο του χέρια κλειστό ευαγγέλιο. Φορεί γαλάζιο χιτώνα, όπως και ο Ιάκωβος, και βαθυκόκκινο ιμάτιο που σκεπάζει μόνον το αριστερό του χέρι. Επάνω στον κόκκινο κάμπο η επιγραφή με άσπρα κεφαλαία γράμματα: Ο ΑΓΙΟC ΛΟΥΚΑC. Πλάι του ο άγιος Σίμων είναι γυρισμένος προς την αντίθετη κατεύθυνση, προς τα δεξιά. Φορεί κόκκινο χιτώνα και βαθύ γαλάζιο ιμάτιο. Κρατεί με το αριστερό χέρι κλειστό ειλητάριο και με το δεξί δείχνει προς τα δεξιά. Επάνω στον κόκκινο κάμπο με λευκά κεφαλαία η επιγραφή: Ο ΑΓΙΟC CIΜOΝ.
Οι απόστολοι παριστάνονται γυρισμένοι στο πλάι, ο καθένας σε διαφορετική κατεύθυνση. Ο άγιος Σίμων έχει αντίστοιχη στάση με τον άγιο Ιάκωβο. Είναι και οι δύο γυρισμένοι προς την κεντρική μορφή του Χριστού. Με τον τρόπο αυτό μπορούμε να αποκαταστήσουμε την πιθανή θέση των τμημάτων του επιστυλίου. Στο κέντρο πρέπει να βρισκόταν το τμήμα με τη μορφή του Χριστού, αριστερά το τμήμα με τον άγιο Λουκά και τον άγιο Σίμωνα και δεξιά ο άγιος Ιάκωβος.
Τα χρώματα στις εικόνες αυτές είναι καθαρά και ζωηρά, σε τρεις βασικούς τόνους, κόκκινο, γαλάζιο και ώχρα. Στις ενδυμασίες εναλλάσσεται το γαλάζιο και το κόκκινο. Οι φωτοστέφανοι, στο χρώμα της ώχρας, προβάλλουν επάνω στο κόκκινο σε αρμονία με την ώχρα που χρησιμοποιείται στο χαμηλότερο τμήμα του κάμπου. Το πλάσιμο της σάρκας γίνεται με πυκνές βαθυκάστανες και υπόλευκες πινελιές που προβάλλουν τους όγκους, ενώ ταυτόχρονα έντονες βαθύχρωμες πίνελιές ορίζουν τα περιγράμματα και τις ρυτίδες στο μέτωπο, όπως στο πρόσωπο του Σίμωνα.
Η τεχνική αυτή, με τη λιτή χρωματική κλίμακα, και ιδιαίτερα με το συνδυασμό του κόκκινου, του γαλάζιου και της ώχρας, χαρακτηρίζει μεγάλο αριθμό εικόνων από την Καστοριά και τη Βέροια. Δεν είναι άγνωστες όμοιου τύπου εικόνες επιστυλίου σε ενιαίο ξύλο με πολύχρωμο κάμπο σε εκκλησίες της Μακεδονίας, όπως στην Καστοριά και στη Βέροια¹. Με τα επιστύλια αυτά συνδέονται και τεχνοτροπικά οι μορφές του Χριστού και των αγίων, καθώς έχουν ανάλογη σχηματοποίηση στην απόδοση των χαρακτηριστικών τους. Ιδιαίτερη ομοιότητα έχει το επιστύλιο στο ναό του Αγίου Βλασίου στη Βέροια, περί το 1360², όπου οι μορφές των αποστόλων ζωγραφίζονται σε ενιαίο κάμπο ώχρας χωρίς τοξοστοιχία. Θα μπορούσε να παραβάλει κανείς τον άγιο Ιάκωβο της εικόνας μας με τον ομώνυμο άγιο στο επιστύλιο αυτό, όπου παριστάνεται σε αντίστοιχη στάση γυρισμένος κατά τα τρία τέταρτα και με όμοια φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά. Ακόμη, τους αποστόλους σε επιστύλιο τέμπλου σε ενιαίο ξύλο, με ανάλογη σχηματοποίηση, συναντούμε σε εικόνα ιδιωτικής συλλογής στην Ελβετία³. Ακριβώς όμοιου τύπου επιστύλιο με μορφές ζωγραφισμένες επάνω σε κόκκινο κάμπο, του έτους 1638/9, παρουσιάστηκε σε πρόσφατη ανακοίνωση για εικόνες της περιοχής της Καστοριάς⁴. Τέλος, ανάλογη σχηματοποίηση συναντούμε σε εικόνα που περιλαμβάνει τέσσερις αποστόλους, στηθαίους, σε ιδιωτική συλλογή στην Ελβετία, με ανάλογη διχρωμία στον κάμπο, κόκκινο-πορτοκαλί επάνω και πράσινο στη χαμηλότερη ζώνη⁵.
Σε μικρή εικόνα του Χριστού από το ναό του προφήτη Ηλία της Βέροιας, καλού εργαστηρίου παλαιότερης εποχής⁶ συναντούμε σχεδόν πανομοιότυπη τη μορφή του Χριστού της εικόνας μας, με πιο πλαστική απόδοση της σάρκας και της πτυχολογίας. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου διαγράφονται έντονα με σκούρες σκιές γύρω από τα μάτια και στη ρίζα της γενειάδας. Το σχέδιο στα δάχτυλα του χεριού είναι παρόμοιο και η πτυχολογία στο χιτώνα και στο ιμάτιο έχει την ίδια διάταξη. Το ίδιο σχέδιο συναντούμε στην απόδοση των χαρακτηριστικών και, κυρίως, στο χέρι που ευλογεί με τον αντίχειρα ενωμένο με τον παράμεσο σε μιαν άλλη εικόνα του Χριστού, του έτους 1643, από το ναό του Αγίου Γεωργίου της Βέροιας⁷.
Η σχέση του επιστυλίου μας με την περιοχή επιβεβαιώνεται και από την εντυπωσιακή ομοιότητα με ορισμένες τοιχογραφίες της περιοχής της Βέροιας. Ιδιαίτερα στον Άγιο Γεώργιο του Άρχοντος Γραμματικού, όπου στη μορφή του Γρηγορίου Παλαμά συναντούμε όμοια χαρακτηριστικά με τις μορφές των αποστόλων της εικόνας μας και, ακόμη, όμοιου τύπου γράμματα στις συνοδευτικές επιγραφές, ιδιαίτερα στην αναγραφή της χρονολογίας που σχεδόν συμπίπτει: ,ZΡΛς’ (Ί629)8. Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι το πρότυπο του ζωγράφου του επιστυλίου του 1627 πρέπει να βρισκόταν σε κάποια από τις παλαιότερες εκκλησίες της περιοχής.

Ν. Χατζηδάκη

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ   Στο τμήμα (α) υπάρχει μεγάλη φθορά στο επάνω αριστερό τμήμα και στο κάτω δεξιό, όπου το ξύλο έχει ολοσχερώς καταστραφεί. Τα χρώματα διατηρούνται σε καλή κατάσταση. Στο τμήμα (6) φθορές της ζωγραφικής υπάρχουν στο επάνω τμήμα στο πλαίσιο και χαμηλά, δεξιά, στο χέρι του αγίου. Τα χρώματα διατηρούνται σε καλή κατάσταση.
Στο τμήμα (γ) φθορά της ζωγραφικής στο μέσον και αριστερά στη μορφή του Λουκά έχει καταστρέψει τμήμα του λαιμού. Μικρότερες φθορές στο επάνω και στο κάτω τμήμα κοντά στο πλαίσιο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ   Αδημοσίευτο.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Holy Image, Holy Space, 1988, αρ. 37, σ. 198 (Μ. Χατζηδάκης). Παπαζώτος, 1995, αρ. 83-88, πίν. 184-189: επιστύλια σε ενιαίο ξύλο με σκηνές δωδεκαόρτου κάτω από τοξοστοιχία, του 15ου αιώνα, από τη Βέροια. Τσιγαρίδας, 1995, σ. 395, εικ. 4: αποστολικά σε μονοκόμματη σανίδα με κάμπο εναλλάξ πράσινο και ώχρα, του 15ου αιώνα, από την Καστοριά.
2. Παπαζώτος, 1995, αρ. 48-52, πίν. 146-150.
3. Το επιστύλιο ήταν κομμένο σε τρία τμήματα, Ιcones suisses, 1968, αρ. 40.
4. Κακαβάς, 1996, σ. 34.
5. Ιcones suisses, 1968, αρ. 113.
6. Παπαζώτος, 1995, σ. 151, εικ. 53.
7. Παπαζώτος, 1995, αρ. 135, πίν. 236.
8. Παπαζώτος, 1994, σ. 191, πίν. 103β.