ΑΓΙΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ ΠΡΟΔΡΟΜΟΣ
1740
100,03 x 49,2 x 4 εκ.
ΞΥΛΟ, ΑΥΓΟΤΕΜΠΕΡΑ

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡΕΑΣ 50

Η εικόνα αποτελείται από μία μεγάλη σανίδα και τρία μικρότερα τμήματα ξύλου που έχουν συναρμοστεί μεταξύ τους. Τα οριζόντια τρέσα που συγκρατούσαν τα τέσσερα ξύλα έχουν αφαιρεθεί από την πίσω όψη.

Στο χρυσό του κάμπου, και επάνω σε χαμηλό πλάτωμα βράχου, εικονίζεται ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος ολόσωμος σε στάση τριών τετάρτων με απλωμένες τις φτερούγες «ως ο μόνος…επι γης ενσώματος άγγελος»¹, να στρέφει προς τα αριστερά στον Χριστό που προβάλλει επάνω σε νεφέλες στην άνω αριστερή γωνία της εικόνας, σαν σε διάλογο, μολονότι το βλέμμα του κατευθύνεται προς τον πιστό². Ο ερημίτης άγιος ευλογεί με το δεξιό χέρι, ενώ με το αριστερό προτεταμένο κρατεί σταυροφόρο ράβδο και ανοικτό ειλητάριο με το γνωστό έμμετρο επίγραμμα που γράφεται σε ένδεκα στίχους με επιμελημένα μαύρα κεφαλαία γράμματα ΟΡΑC OIA ΠΑCXOY/CΗN Ω / Θ(Ε)ΟΥ ΛΟΓΕ ΟΙ  ΠΤΕCΜΑ/ΤΩΝ ΕΛΕΓΧΟΙ Τ(Ω)Ν ΒΔ/ΕΛΕΙΚΤΕΩΝ ΕΛΕΝ/ΧΩΝ Κ(ΑΙ) ΓΑΡ ΜΗ ΦΑΙ/ΡΟΝ Ο ΗΡΟΔΗC Τ/ΑΙΤΜΗΚΕ ΤΗΝ ΕΜΗΝ / ΚΑΡΑΝ COI CΩ(TE)P./ ΜΕΤΑΝΟΗΤΑΙ ΗΓΓΙΚΕ / ΓΑΡ Η ΒΑCIΛΙΑ ΤΩΝ ΟΥ/ΡΑΝΩΝ / Ω.³ Ο ασκητής άγιος με μακριά γενειάδα και πυκνή άτακτη καστανή κόμη φορεί κατάσαρκα τη χαρακτηριστική για την εικονογραφία του μηλωτή σε γαλανό χρώμα και λαδοκάστανο ιμάτιο που τυλίγεται με μαλακές πτυχές γύρω από το σώμα και καταλήγει σε αναπετάρι πίσω στην πλάτη. Στην κεφαλή φέρει φωτοστέφανο που ορίζεται με λεπτή κόκκινη γραμμή. Κάτω αριστερά σε πορτοκαλοκόκκινη λεκανίδα εικονίζεται φωτοστεφανωμένη η κεφαλή του αγίου με κλειστά μάτια, που παραπέμπει στην τρίτη θαυματουργή Εύρεσή της⁴. Στο ανώτερο τμήμα ζυγιάζεται η επιγραφή σε μαύρο χρώμα Ο ΑΓΙΟC ΙΩ(ΑΝΝΗC) O ΠΡΟΔΡΟΜΟC. Ο Χριστός εικονίζεται έως την οσφύ επίσης στραμμένος σε στάση τριών τετάρτων. Κρατεί κλειστό ειλητάριο και ευλογεί με το δεξιό χέρι. Φορεί πορτοκαλί χιτώνα και σκουρογάλανο ιμάτιο που κολπώνεται με μαλακές πτυχές. Η παράσταση τοποθετείται σε ορεινό τοπίο με χαμηλούς μαλακούς γκριζογάλανους λόφους και αραιή βλάστηση. Κάτω δεξιά γράφεται με μαύρο η χρονολογία ΑΨ40 = 1740. Κόκκινο γραπτό ταινιωτό πλαίσιο ορίζει τη σύνθεση.

Ο εικονογραφικός τύπος του πτερωτού Προδρόμου με σταυρό και ειλητάριο, είναι εμπνευσμένος από το χωρίο του Μαλαχία (γ΄1) «Ιδού εγώ εξαποστέλλω τον άγγελόν μου και επιβλέψεται οδόν προ προσώπου μου…», ρήση που επαναλαμβάνεται και στα ευαγγελικά κείμενα του Ματθαίου, του Μάρκου και του Λουκά⁵, που εικονίζεται σε βραχώδες ερημικό τοπίο και συνοδεύεται από την κάρα του, ενίοτε την αξίνα, και συνομιλεί με τον Χριστό στραμμένος προς τα δεξιά, διαμορφώνεται σταδιακά τη βυζαντινή περίοδο^{6/sup>. Τους επόμενους αιώνες απαντά σε πλήθος έργων με ποικίλες παραλλαγές στις επιμέρους λεπτομέρειες, όπως η στάση του Προδρόμου, ολόσωμου ή ημίσωμου, μετωπικού ή κατά τα τρία τέταρτα, το σχήμα του ειληταρίου, η θέση του σταυρού ή ο τρόπος ευλογίας. Αποκρυσταλλώνεται ωστόσο στο καλλιτεχνικό περιβάλλον της  Κρήτης κατά τον 15o αιώνα, με τις δύο περίφημες εικόνες του Κρητικού ζωγράφου Αγγέλου, η πρώτη μεγάλων διαστάσεων στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο7 και η δεύτερη, μικρότερη, στο Μουσείο Malines στο Βέλγιο8, οι οποίες θα αποτελέσουν το πρότυπο για τις επόμενες γενιές καλλιτεχνών, όπως φανερώνει και ο μεγάλος αριθμός σχετικών έργων που απαντούν τους επόμενους αιώνες. Ιδιαίτερα αυτός του ασκητή αγίου στραμμένου προς τον στηθαίο Χριστό, – συνηθέστερα ολόσωμου-, γίνεται ιδιαίτερα δημοφιλής κατά τον 16o, 17o και 18o αιώνα στο περιβάλλον των κρητικών ζωγράφων. Ανάμεσά τους αναφέρουμε το φύλλο τριπτύχου, σήμερα στη Συλλογή Ανδρεάδη (γύρω στα 1500)9, την ωραία ανυπόγραφη εικόνα στην αθωνική Μονή του Παντοκράτορος (16oς αι.)10, τη μικρών διαστάσεων στη Συλλογή Βελιμέζη (αρχές 16ου αι.)11, μία στο Μουσείο Πούσκιν (τ. 16ου αι.)12, την εικόνα στο Μουσείο Κανελλοπούλου που πρόσφατα συνδέθηκε με την τέχνη του Εμμανουήλ Λαμπάρδου (τ. 16ου-17ος αι.)13και την όμοιά της που φέρει την υπογραφή του στο Μουσείο Αντιβουνιώτισσας στην Κέρκυρα14, αυτήν στο Μουσείου του Ερμιτάζ στην Πετρούπολη (τ. 16ου-17ος αι.)15, την εικόνα του Ιερεμία Παλλαδά στη Μονή του Σινά (1612)16, και μία του 18ου αιώνα στην αθωνική μονή του Πρωτάτου17.}

Σπανιότερα η σύνθεση οργανώνεται ανάστροφα, οπότε ο Πρόδρομος στρέφει προς τα αριστερά, όπως και στην εικόνα της Συλλογής. Το παλαιότερο από όσο γνωρίζω παράδειγμα αυτής της παραλλαγής είναι η εικόνα στη μονή του Πρωτάτου (1542;), που πρόσφατα συνδέθηκε με τον κύκλο του Θεοφάνη¹⁸, ενώ αργότερα άξιες μνείες είναι η εικόνα του Μιχαήλ Δαμασκηνού από τον Άγιο Σπυρίδωνα τον Φλαμπουριάρη στη Ζάκυνθο (β΄ μισό 16ου αι.)¹⁹, και η όμοιά της από το ναό της Επισκοπιανής, και οι δύο σήμερα στο Μουσείο της πόλης (β΄ μισό 16ου αι.)²⁰. Ο τύπος επαναλαμβάνεται και κατά τον 18ο αιώνα, όπως δείχνει η καλής τεχνικής εικόνα στη μονή Φανερωμένης στην Ύδρα, έργο του Αθηναίου ζωγράφου Ιωάννη Ντούντα του Αθανασίου (1776)²¹. Ο φυσιογνωμικός ωστόσο τύπος του ασκητή αγίου στην εικόνα της Συλλογής με το κάπως πλατύ πρόσωπο, το προτεταμένο πηγούνι, το μικρό σαρκώδες στόμα που κλείνει σφιχτά και τα ασύμμετρα χαρακτηριστικά βρίσκει παράλληλα σε έργα που εντοπίζονται κυρίως στα Επτάνησα με τον Πρόδρομο να αποδίδεται άλλοτε ορθόκορμος και άλλοτε στηθαίος, όπως η εικόνα του Προδρόμου στη Ζάκυνθο (μέσα 16ου αι.)²², μία δεσποτική άγνωστης  προέλευσης, στο Βυζαντινό Μουσείο Ζακύνθου (17ος αι.)²³, αυτή του Ανδρέα Καραντινού, σήμερα στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (πρώτη δεκαετία 18ου αι. )²⁴, αυτή στο ναό της Ευαγγελίστριας στα Χαλιωτάτα, έργο του ιεροδιακόνου Δημητρίου Κόκκινου (πρώτες δεκαετίες 19ου αι.)²⁵, και αυτή από το ναό της Υπαπαντής της οικογένειας Γεράκη, σήμερα στη Συλλογή Κοσμετάτου²⁶.

Η εικόνα της Συλλογής έχει αρκετές φθορές τόσο στη ζωγραφική επιφάνεια όσο και στον ξύλινο φορέα. Η παράσταση με την απαλή χρωματική κλίμακα σε ήπιους τόνους, τα ενδύματα που διευθετούνται με μαλακές αναδιπλώσεις, τη φυσιοκρατική διάθεση στην απόδοση του φυσικού τοπίου, τη ζωγραφική διαπραγμάτευση της γυμνής σάρκας και των φτερών και το λεπτό σχέδιο μας οδηγεί σε ευσυνείδητο αγιογράφο επτανησιακού εργαστηρίου του 18ου αιώνα που συνεχίζει με συνέπεια την παράδοση της κρητικής εικονογραφίας και τη συνδυάζει με τις καλλιτεχνικές αναζητήσεις του τόπου του.

Αδημοσίευτη

Ανδρομάχη Κατσελάκη
Δρ Αρχαιολόγος-ΜΑ Ιστορικός Τέχνης

1. Lafontaine-Dosogne 1976, 127.

2. Σύναξη 2010, εικ. 55.

3. Το κείμενο το οποίος απαντά σταθερά σε όλες τις ανάλογες παραστάσεις του αγίου από το 15^ο αιώνα και εξής συνδέεται με την Αποτομή της κεφαλής του Προδρόμου και το κήρυγμα κατά του Ηρώδη (Lafontaine-Dosogne 1976, 142-143).

4. Chatzidakis 1988, 88-97.

5. Ματθ. ια΄ 10, Μάρκ. α΄ 2, Λουκ. Α΄ 76.

6. Βλέπε πρόχειρα για παράδειγμα την πολύτιμη εικόνα με σκηνές του βίου του στο πλαίσιο στη Μονή Μυρτιδιών στα Κύθηρα (13^ος αι.) (Χατζηδάκης-Μπίθα 1997, εικ. 18 στη σ. 43. Κατσιώτη 1998, εικ. 214). Για άλλα παραδείγματα βλ. επίσης Κατσιώτη 1998, εικ. 75, 103, 114).

7. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1989-1990, σ. 105-110. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1998, αριθ. 28, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία. Ειδικά για την εικονογραφική λεπτομέρεια της τρυγόνας στο κάτω μέρος της σύνθεσης βλ. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 2021, 499-506.

8. Lafontaine-Dosogne 1976, σ. 121 κ.ε., εικ. 1.

9. Δρανδάκη 2002, αριθ. 7, 8.

10. Θησαυροί Αγίου Όρους 1979, φωτογραφία στη σ. 122.

11. Χατζηδάκη 1997, αριθ. 10.

12. Εικόνες Κρητικής Τέχνης 1993, αριθ. 88 (Ο. Etinhof).

13. Μουσείο Κανελλοπούλου 2007, αριθ. 174, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία (Ν. Χατζηδάκη).

14. Βοκοτόπουλος 1990, αριθ. 52.

15. Εικόνες Κρητικής Τέχνης 1993, αριθ. 14 (Y. Piatnisky).

16. Βοκοτόπουλος 1990, σ. 78.

17. Βασιλάκη-Ταβλάκης 2004, 297, εικ. 151, όπου σημειώνονται και άλλα παραδείγματα στις συλλογές των αγιορειτικών μονών. Τον ίδιο τύπο, αλλά με πιο συνοπτική εικονογραφία, βρίσκουμε και σε σύνθετη εικόνα μεγάλων διαστάσεων με την ένθρονη Παναγία βρεφοκρατούσα, αρχαγγέλους και αγίους στο Μητροπολιτικό Μέγαρο Ζακύνθου (αρχές 18^ου αι.) (Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997, αριθ. 53).

18. Θησαυροί Αγίου Όρους 1997, αριθ. 2. 118 (Ι. Ταβλάκης). Παλιούρας 2004, σ. 124-126, εικ. 63.

19. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997, αριθ. 22, όπου και η παλαιότερη βιβλιογραφία. Μυλωνά 1998, αριθ. 90.

20. Μυλωνά 1998, αριθ. 94.

21. Μονή Φανερωμένης 2009, 428-430, αριθ. 189 (Α. Κατσελάκη) όπου και συγκεντρωμένα σχετικά παραδείγματα.

22. Μυλωνά 1998, αριθ. 77.

23. Οι σκηνές του βίου του στο κάτω μέρος της εικόνας αποτελούν μεταγενέστερη προσθήκη του Βίκτωρα (Μυλωνά 1998, 70-72)

24. Κεφαλονιά 1996, αριθ. 405. Νέα Αποκτήματα 1997, 112-113, αριθ. 35 (Χρ. Μπαλτογιάννη).

25. Κεφαλονιά 1996, εικ. 76.

26. Κεφαλονιά 1989, εικ. 154. Βλ. επίσης και το λαϊκότερο έργο στη Συλλογή της Μητρόπολης της Κεφαλονιάς (Κεφαλονιά 1989, εικ. 207) και την επίσης δεσποτική στον Άγιο Λάζαρο στα Δεφαρανάτα (Κεφαλονιά 1996, εικ. 202). Για άλλα παραδείγματα βλ. και Κεφαλονιά 1994, αριθ. 51, 150, 283. Ανάλογη είναι μία ακόμη δεσποτική εικόνα του αγίου Ιωάννη Προδρόμου στο ναό της Μέσα Παναγίτσας στη Χαλκίδα (τ. 16^ου-αρχ. 17^ου αι.) (Κατσελάκη 2016,  250).