Δείτε το βιβλίο

H ΑΓΙΑ ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ ΚΑΙ ΣΚΗΝΕΣ ΤΟΥ ΒΙΟΥ ΤΗΣ
41,7 x 33 x 1,3 εκ.
Β’ τέταρτο 16ου αιώνα

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 11

Στο κέντρο της εικόνας παριστάνεται η αγία Παρασκευή έως κάτω από τη μέση, μετωπική. Κρατεί στο δεξί χέρι σταυρό με μακριά λαβή, με τον Εσταυρωμένο, ενώ στο αριστερό την κομμένη κεφαλή της και ανοιχτό ειλητάριο με επιγραφή που έχει καταστραφεί (είχε αντικατασταθεί σε μεταγενέστερη επιζωγράφηση με την επιγραφή ΑΓΙΟC, ΑΓΙΟC, ΚΥΡΙΟC CΑΒΑΩΘ). Οι δύο κεφαλές της αγίας φέρουν φωτοστέφανο με στικτή διακόσμηση από απλό φυτικό θέμα. Γύρω από την κεντρική μορφή δώδεκα σκηνές ιστορούν τα μαρτύρια και τα θαύματα της αγίας Παρασκευής σύμφωνα με το Βίο της¹. Στην κάτω αριστερή γωνία του κεντρικού διαχώρου υπάρχει η πλαστή υπογραφή με μαύρα κεφαλαία γράμματα: ΧΕΙΡ ΙΩΑΝΝΟΥ ΜΟCΚΟΥ. Δεξιά και αριστερά από το κεφάλι της αγίας με κόκκινα γράμματα: Η ΑΓΙΑ ΠΑΡΑCΚΕΥΗ. Στην κάτω δεξιά γωνία της τελευταίας σκηνής, του αποκεφαλισμού, διακρίνεται η επιγραφή: ΔΕΗ(CIC) ΤΟΥ ΔΟΥΛΟΥ ΤΟΥ [ΘΕΟΥ …] Ζ. Η παλαιότερη συντήρηση έχει προκαλέσει φθορές στη ζωγραφική επιφάνεια και στο χρυσό κάμπο της εικόνας, που είχαν συμπληρωθεί από επιζωγραφήσεις που αφαιρέθηκαν κατά την πρόσφατη συντήρηση. Εξαιτίας της φθοράς αυτής διακρίνεται καθαρά το προκαταρκτικό εγχάρακτο σχέδιο που είχε χρησιμοποιηθεί από το ζωγράφο, ιδιαίτερα στις σκηνές που περιβάλλουν την αγία.
Τα χαρακτηριστικά του προσώπου της αγίας, καθώς και η ενδυμασία, με το σκούρο κεραμίδι μαφόριο που σκεπάζει την κεφαλή της, δεν διαφέρουν από τις γνωστές παραστάσεις που συναντούμε σε μεγάλο αριθμό εικόνων από το 14ο αιώνα και εξής², όπως σε εικόνες της Βέροιας³, του Μουσείου Μπενάκη, του Λονδίνου⁴ και της Πάτμου, όπου παριστάνεται κρατώντας σταυρό⁵.
Η παρουσία του Εσταυρωμένου επάνω στο σταυρό που κρατεί η αγία Παρασκευή στην εικόνα της συλλογής Βελιμέζη σχετίζεται με το Πάθος του Χριστού, στο οποίο γίνεται συμβολική αναφορά και σε παλαιότερες παραστάσεις της αγίας, όπου κρατεί εικόνα της Άκρας Ταπείνωσης⁶. Σε εικόνες από το 14ο αιώνα και εξής στην Κύπρο συναντούμε συχνά τον τύπο αυτό, όπου μερικές φορές η αγία ταυτίζεται με τη Μεγάλη Παρασκευή⁷. Παράσταση της αγίας Παρασκευής να κρατεί τον Εσταυρωμένο, όπως στην εικόνα μας, συναντούμε και σε εικόνα του Που αιώνα στη Ραβέννα⁸, όπου εικονίζεται ολόσωμη να κρατεί κλαδί φοίνικα στο αριστερό χέρι, χωρίς τα άλλα εικονογραφικά γνωρίσματα του τύπου της εικόνας μας.
Ο Εσταυρωμένος αποτελεί σταθερό γνώρισμα της εικονογραφίας και άλλων αγίων, όπως η αγία Αικατερίνη σε σειρά εικόνων του τέλους του 16ου και του Που αιώνα, στα γνωστά δείγματα του Ιερεμία Παλλαδά και του Εμμανουήλ Λαμπάρδου⁹. Ακόμη, τον Εσταυρωμένο κρατεί και η αγία Βαρβάρα σε εικόνα του 17ου αιώνα στην Κεφαλονιά¹⁰. Τέλος, σε σειρά εικόνων του 17ου αιώνα και εξής η Παναγία στον εικονογραφικά τύπο της Παναγίας Λυπημένης ή Θρηνωδούσας κρατεί επίσης τον Εσταυρωμένο¹¹.
Η παράσταση της αγίας που κρατεί την κεφαλή της μπορεί να ενταχθεί στη σειρά παραστάσεων κεφαλοφόρων αγίων, όπως ο άγιος Γεώργιος, ο οποίος, στα γνωστά έως σήμερα παραδείγματα παριστάνεται πάντοτε σε πλάγια στάση¹². Σε ανάλογη στάση, κατά τα τρία τέταρτα και κεφαλοφόρος, παριστάνεται και η αγία Αικατερίνη σε καλή κρητική εικόνα του 17ου αιώνα στη Συλλογή Λάτση, όπου πλαισιώνεται με έξι σκηνές του βίου της¹³. Σε εικόνα της αγίας Σοφίας στην Ρiana degli Albanesi¹⁴, του τέλους του 16ου αιώνα, η αγία παριστάνεται σε ανάλογο με την αγία Παρασκευή τύπο. Είναι μετωπική και κρατεί στο αριστερό χέρι δίσκο με τις κομμένες κεφαλές των τριών θυγατέρων της, και στο δεξί σταυρό με μακριά λαβή. Πρότυπο των παραστάσεων αυτών μπορεί να θεωρηθεί η απεικόνιση του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου κεφαλοφόρου, ήδη από την παλαιολόγεια περίοδο, σε στάση μετωπική, όπως στο παλαιότερο γνωστό παράδειγμα στο Αrilje, του 1296¹⁵. Η μετωπική στάση της αγίας Παρασκευής στην εικόνα μας έχει πιθανότατα ως πρότυπο κάποια αντίστοιχη παράσταση του Προδρόμου. Αυτή η υπόθεση επιβεβαιώνεται από την ακόμη μεγαλύτερη συγγένεια που παρουσιάζει η αγία Παρασκευή στην εικόνα μας με την παραστάση του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου σε εικόνα της Πάτμου, του τέλους του 16ου αιώνα, όπου κοινή είναι όχι μόνον η μετωπική στάση των δύο αγίων, αλλά και ο τρόπος που κρατούν στο ίδιο χέρι την κεφαλή τους μαζί με ξετυλιγμένο ειλητάριο¹⁶.
Ύστερα από τις παραπάνω παρατηρήσεις διαπιστώνεται ότι η αγία Παρασκευή στην εικόνα μας παριστάνεται σε έναν εικονογραφικά τύπο κεφαλοφόρου αγίου που κατάγεται από τις παλαιότερες, παλαιολόγειες παραστάσεις του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου μετωπικού, ενώ διαφέρει από τις ομόλογες παραστάσεις άλλων αγίων, που παριστάνονται συνήθως σε πλάγια στάση, όπως η αγία Αικατερίνη και ο άγιος Γεώργιος.
Η αγία Παρασκευή που κρατεί την κεφαλή της είναι θέμα γνωστό σε τοιχογραφίες καθώς και στη ζωγραφική των εικόνων¹⁷. Σε μετωπική στάση και κρατώντας με το δεξί υψωμένο χέρι δίσκο με την κομμένη κεφαλή της παριστάνεται σε τοιχογραφία στο ναό του Αγίου Νικολάου της Καστοριάς¹⁸, καθώς και στο ναό της Ευαγγελίστριας, του 1690, στις Νύμφες της Κέρκυρας¹⁹. Η αγία μετωπική παριστάνεται να κρατεί στο αριστερό την κεφαλή της σε μικρή εικόνα της Συλλογής Τσακύρογλου, των αρχών του 17ου αιώνα²⁰. Ένα ενδιαφέρον παράδειγμα του 17ου αιώνα βρίσκεται στη Σίφνο, στο ναό της Παναγίας Ουρανοφόρας, όπου η αγία πλαισιώνεται από σκηνές του βίου της στα πλάγια²¹. Στην εικόνα της Σίφνου όμως η αγία παριστάνεται σε διαφορετικό τύπο, χωρίς τον Εσταυρωμένο, ολόσωμη και γυρισμένη προς τα δεξιά, όπως η αγία Αικατερίνη της Συλλογής Λάτση. Σε μεταγενέστερη εικόνα στη Θεσσαλονίκη με οκτώ σκηνές του βίου της αγίας Παρασκευής²², καταγράφεται στο κέντρο της κάτω ζώνης παράσταση της αγίας έως τη μέση, μετωπικής, να κρατεί την κεφαλή της στο αριστερό χέρι, όπως και στην εικόνα μας. Τέλος, σε εικόνα των αρχών του 19ου αιώνα στο ναό της Αγίας Παρασκευής στα Μονοπολάτα της Κεφαλονιάς, η αγία παριστάνεται ολόσωμη, μετωπική, να κρατεί την κεφαλή της μαζί με ειλητάριο και να πλαισιώνεται από τέσσερις σκηνές του βίου της²³.
Οι σκηνές που πλαισιώνουν την κεντρική μορφή της αγίας Παρασκευής στην εικόνα μας αποτελούν ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον σύνολο, όπου επικρατεί ο αφηγηματικός χαρακτήρας. Η ανάγνωση των σκηνών γίνεται από αριστερά προς τα δεξιά, οριζοντίως: 1) Η αγία παριστάνεται μπροστά στον Αέτιο. 2) Η αγία μέσα στη φυλακή. 3) Ο δαρμός της αγίας με βούνευρα. 4) Το μαρτύριο της πυρακτωμένης περικεφαλαίας που τοποθετούν στρατιώτες στην κεφαλή της καθισμένης σε θρόνο αγίας. 5) Η αγία μέσα στο λέβητα συνομιλεί με τον αυτοκράτορα. 6) Η αγία φονεύει το δράκοντα. 7) Το μαρτύριο της αγίας επάνω στον τροχό. 8) Η αγία, δεμένη από τα μαλλιά σε όρθιο ξύλο, καίγεται με λαμπάδες. 9) Η αγία μέσα στο λέβητα συνομιλεί με άγγελο που κατεβαίνει από τον ουρανό. 10) Η αγία συνομιλεί με τον αυτοκράτορα που παριστάνεται γονατιστός σε επεισόδιο σχετικό με τη βάπτισή του. 11) Η αγία μπροστά στο βωμό καταρρίπτει τα είδωλα. 12) Ο αποκεφαλισμός της αγίας.
Ο κύκλος των σκηνών από το βίο της αγίας Παρασκευής περιλαμβάνεται στην Ερμηνεία που καταγράφει εννέα βασικές σκηνές²⁴. Στην κρητική ζωγραφική μετά την Άλωση ένας από τους παλαιότερους εκτεταμένους κύκλους εντοπίζεται στις τοιχογραφίες της Επισκοπής Πεδιάδος (1516), όπου μεταξύ άλλων περιλαμβάνονται και σκηνές που συναντούμε στην εικόνα μας, όπως η αγία μπροστά στον αυτοκράτορα, η αγία μέσα στη φυλακή, η αγία στο μαρτύριο του δαρμού και στο μαρτύριο του λέβητα και, τέλος, η σκηνή του αποκεφαλισμού της²⁵. Ωστόσο, με τις σκηνές αυτές δεν υπάρχει εικονογραφική συγγένεια, καθώς οι συνθέσεις είναι ολιγοπρόσωπες, ενώ παρεμβάλλονται συχνά δυτικά στοιχεία της υστερογοτθικής κυρίως εποχής, που δεν συναντούμε στην εικόνα μας. Εξίσου άγονη αποβαίνει η σύγκριση με τις σκηνές που περιλαμβάνονται στην εικόνα του 15ου αιώνα στο Λονδίνο²⁶, όπου, λόγω της μεγάλης φθοράς, αναγνωρίζεται μόνον η τελευταία σκηνή με το μαρτύριο της αγίας μέσα στο λέβητα.
Στην εικόνα της Σίφνου²⁷ έξι σκηνές κοινές με εκείνες της εικόνας μας, σε διαφορετικούς, ωστόσο, εικονογραφικούς τύπους, τοποθετούνται στα πλάγια. Η ανάγνωση γίνεται κατακόρυφα από πάνω προς τα κάτω: 1) Η αγία μπροστά στον αυτοκράτορα (1). 2) Η αγία με το μαρτύριο της περικεφαλαίας (4). 3) Η αγία μέσα στο λέβητα (5). 4) Η αγία δερομένη (3). 5) Η αγία φονεύει το δράκοντα (6). 6) Ο αποκεφαλισμός της αγίας (12).
Τέλος, σκηνές του βίου της αγίας, που ακολουθούν διαφορετικό πρότυπο από εκείνο της εικόνας μας, συναντούμε σε αρκετές μεταγενέστερες εικόνες λαϊκότερης τεχνοτροπίας, του τέλους του 18ου αιώνα, στη Θεσσαλονίκη²⁸, σε ιδιωτική συλλογή στην Ελβετία²⁹ και αλλού.
Ορισμένες σκηνές του βίου της αγίας αποτέλεσαν αυτοτελή θέματα σε κρητικές εικόνες. Σε εικόνα των αρχών του 16ου αιώνα στην Ελβετία συναντούμε την πρώτη σκηνή του κύκλου -την εμφάνιση της αγίας μπροστά στον αυτοκράτορα³⁰– με διαφορετική εικονογραφία στις στάσεις των μορφών και στα κτίρια. Τη σκηνή του αποκεφαλισμού της αγίας Παρασκευής συναντούμε αργότερα, ως αυτοτελές θέμα, σε εικόνα του Μιχαήλ Δαμασκηνού³¹, ο οποίος δημιουργεί νέο εικονογραφικό τύπο, που επαναλαμβάνει αργότερα και ο Βίκτωρ (1654)³². Στο νέο αυτό τύπο ο δήμιος παριστάνεται μετωπικός, με έντονη συστροφή και αντικίνηση του κορμού και με το χέρι να κρατεί το σπαθί υψωμένο, ενώ μεγάλος αριθμός προσώπων με ζωηρές κινήσεις συμμετέχει στη σκηνή. Στην αμέσως προηγούμενη περίοδο ο εικονογραφικός τύπος της σκηνής του αποκεφαλισμού, γνωστός από τις τοιχογραφίες του 1516 στην Αγία Παρασκευή Πεδιάδος, διαφέρει σημαντικά- παρακολουθεί την εικονογραφία του Αποκεφαλισμού του Ιωάννη του Προδρόμου, όπως σε εικόνα της μονής Διονυσίου³³, όπου ο δήμιος παριστάνεται μετωπικός, χωρίς συστροφή του σώματος, με υψωμένο το χέρι που κρατεί το σπαθί επάνω από το κεφάλι του.
Στην εικόνα μας η σκηνή διαφέρει τόσο από το πρότυπο που καθιερώνεται στην πρώιμη κρητική ζωγραφική, όσο και από εκείνο που καθιερώνεται αργότερα με την εικόνα του Μιχαήλ Δαμασκηνού. Ο ζωγράφος της εικόνας μας ακολουθεί διαφορετικό πρότυπο, όπου η στάση του δημίου διαφέρει, καθώς παριστάνεται σε πλάγια στάση, να κρατεί το σπαθί με το χέρι υψωμένο μπροστά από το στήθος του, με έντονη συστροφή του σώματος (Εικ. 92). Αυτή την πλάγια στάση του δημίου συναντούμε στη σκηνή του Αποκεφαλισμού του Ιωάννη σε εικόνες των αρχών του 16ου αιώνα, στο πλαίσιο της εικόνας του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου στην Βologna (Εικ. 91), καθώς και στο τρίπτυχο του ζωγράφου Στυλιανού ίερέως της Συλλογής Αbou Adal³⁴. Η μορφή του δημίου στις παραστάσεις αυτές κατάγεται από την αντίστοιχη μορφή στρατιώτη από τη Βρεφοκτονία στη χαλκογραφία του Marcantonio Raimondi³⁵, η οποία, όπως φάνηκε στη μελέτη του Χατζηδάκη, είχε αποκτήσει μεγάλη διάδοση την εποχή αυτή³⁶. Ήταν το πρότυπο για την αντίστοιχη σκηνή που ζωγράφισε ο Θεοφάνης στη μονή της Λαύρας (1535) και στη μονή Σταυρονικήτα (1546) και αντιγράφηκε σε ανθίβολο του Μουσείου Μπενάκη, καθώς και σε εικόνα του 17ου αιώνα στη Λαύρα³⁷.
Ύστερα από τις παραπάνω παραβολές διαπιστώνομε ότι το εικονογραφικό πρότυπο των σκηνών του βίου της αγίας Παρασκευής διαφέρει στην εικόνα μας και από τις γνωστές παραστάσεις του 15ου αιώνα και από τις μεταγενέστερες, της εποχής του Δαμασκηνού. Μεγαλύτερες συγγένειες παρουσιάζει ως προς την εικονογραφία της σκηνής της Αποτομής με εικόνες της Αποτομής του Προδρόμου, των αρχών του 16ου αιώνα, ενώ με την παλαιότερη εικονογραφία του ίδιου αγίου είδαμε ότι συνδέεται και η μετωπική απεικόνισή της στο κέντρο. Δυστυχώς η κατάσταση διατήρησης της ζωγραφικής επιφάνειας δεν επιτρέπει περισσότερες παρατηρήσεις για την τεχνοτροπία της εικόνας, καθώς στις περισσότερες περιπτώσεις η φθορά επεκτείνεται στα περιγράμματα και οι μορφές μοιάζουν αδέξια ζωγραφισμένες- ωστόσο, όπου η διατήρηση είναι καλύτερη, διαπιστώνεται ότι οι σκηνές παριστάνονται με μικρογραφική ακρίβεια, που διακρίνεται στο εγχάρακτο προκαταρκτικό σχέδιο και στις φορτισμένες με μικρά λευκά φώτα επιφάνειες της πτυχολογίας (σκηνή 1, 4), καθώς και στα λεπτογραμμένα χαρακτηριστικά των μορφών (σκηνή 1, 2, 5), ακόμη και στο προσωπείο επάνω στο λέβητα του μαρτυρίου (σκηνή 5, 9). Αυτή η λεπτομερής και διακριτική ταυτόχρονα επεξεργασία δεν απέχει από τους τρόπους των κρητικών ζωγράφων στις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα στις εικόνες που μόλις αναφέραμε. Ωστόσο, οι πολυπρόσωπες συνθέσεις με μορφές σε ζωηρή κίνηση (σκηνή 3, 7) φανερώνουν πιο προχωρημένη εποχή.
Οι σκηνές εκτυλίσονται μπροστά από καλοσχεδιασμένα ψηλά κτίρια με ρόδινες ή γαλάζιες επιφάνειες (σκηνή 1, 2, 4, 5, 7, 8, 10) και δάπεδο από τετράγωνες πλάκες ρόδινου και λευκού χρώματος εναλλάξ (σκηνή 3). Όμοιου τύπου κτίρια με ανάλογους χρωματισμούς συναντούμε στην εικόνα του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου της ΒοΙοgna, στο τρίπτυχο του ζωγράφου Στυλιανού στη Συλλογή Αbou Adal, στην εικόνα του Ακαθίστου (αρ. Κατ. 14, Εικ. 151), καθώς και στην ιταλοκρητική εικόνα του Μουσείου Κανελλοπούλου που αποδίδεται στον Άγγελο Πιτζαμάνο³⁸. Αλλά, εκτός από την ομοιότητα που διαπιστώνεται στην απόδοση των κτιρίων, πρόσθετη συγγένεια εμφανίζεται στη σχέση κλίμακας μεταξύ των κτιρίων και της ανθρώπινης μορφής στις εικόνες αυτές.
Οι χαμηλοί χρωματικοί τόνοι με άφθονη χρήση του γαλάζιου και του ρόδινου χρώματος και οι ζωηρότερες κινήσεις των μορφών φαίνεται ότι ανήκουν σε κοινό θεματολόγιο των εικόνων αυτών των αρχών του 16ου αιώνα, όπου μόλις εμφανίζονται τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της σύγχρονης ιταλικής ζωγραφικής. Οι ζωγράφοι των εικόνων αυτών βρίσκονται ανάμεσα σε δύο εποχές, καθώς ορισμένες λεπτομέρειες στην απόδοση της σάρκας και της πτυχολογίας παρουσιάζουν στενή συνάφεια με την παλαιότερη κρητική ζωγραφική του 15ου αιώνα. Τα τεχνοτροπικά αυτά γνωρίσματα συναντούμε και στην εικόνα της αγίας Παρασκευής, που έχει πρόσθετο κοινό στοιχείο με τις εικόνες του 15ου αιώνα τη στικτή διακόσμηση του φωτοστέφανου. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά της τέχνης της εικόνας της αγίας Παρασκευής δείχνουν ότι ανήκει σε αυτό το νέο ρεύμα της κρητικής ζωγραφικής που, ενώ συνεχίζει την παράδοση του 15ου αιώνα, εισάγει, σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό, στοιχεία της τέχνης της Αναγέννησης, κυρίως με τη χρήση των χαλκογραφιών που, όπως εκείνες του Μarcantonio Raimondi, διαδίδονται ευρύτατα στο νησί. Είναι το ρεύμα που διαφαίνεται ήδη στις πρώτες δεκαετίες του αιώνα στη ζωγραφική του Θεοφάνη και προετοιμάζει την υποδοχή του μανιερισμού από ζωγράφους που, όπως ο Μιχαήλ Δαμασκηνός, ανανεώνουν την κρητική ζωγραφική στο δεύτερο μισό του 16ου αιώνα. Από τα καλύτερα δείγματα του ρεύματος αυτού μπορούμε να Θεωρήσομε το τρίπτυχο του ζωγράφου Στυλιανού και τις εικόνες της Παναγίας με σκηνές στο Μουσείο Κανελλοπούλου, του Προδρόμου της Βologna και του Ακαθίστου (αρ. Κατ. 14), που αναφέραμε παραπάνω. Η εικόνα της αγίας Παρασκευής έχει όλα τα τεχνοτροπικά γνωρίσματα που επιτρέπουν την ένταξή της σε αυτό τον κύκλο των εικόνων. Όπως είδαμε, οι εικονογραφικές ιδιαιτερότητες στην απόδοση του κεντρικού θέματος, καθώς και των σκηνών στο πλαίσιο, αλλά και η συνάφεια με τα έργα του 15ου αιώνα, επιτρέπουν χρονολόγηση στις πρώτες δεκαετίες του 16ου αιώνα, ενώ οι πολυπρόσωπες συνθέσεις με τις ζωηρές κινήσεις των μορφών δείχνουν ότι η εικόνα αποτελεί υστερότερο δείγμα αυτής της ομάδας των πρώιμων εικόνων του 16ου αιώνα.

Ν. Χατζηδάκη

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ Η εικόνα έχει υποστεί παλαιό καθαρισμό με τη μέθοδο της φωτιάς, που έχει καταστρέφει σε μεγάλο βαθμό τα χρώματα, το χρυσό κάμπο και τα περιγράμματα των μορφών και των κτιρίων του βάθους. Το εγχάρακτο προκαταρκτικό σχέδιο διακρίνεται καθαρά. Βλ. και Παράρτημα III.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  Αδημοσίευτη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Ερμηνεία, 1909, σ. 207, 26 Ιουλίου: «Ή ‘Αγία Παρασκευή ξίφει (τελειοῦται)»· σ. 286-287: «Τά μαρτύρια τής ‘Αγίας».
2. Για την εικονογραφία της αγίας βλ. Ερμηνεία, 1909 και RbK, 2, 1971, λ. Ηeilige, στ. 1087 κ.ε. (Α. Chatzinikolaou). Lexikon, 8, 1976, σ. 118-120. Κουκιάρης, 1994, σ. 74-105.
3. Παπαζώτος, 1995, αρ. 99 σ. 200, αρ. 115-116 σ. 216-217, αρ. 128 σ. 230.
4. Οι Θησαυροί της Ορθοδοξίας, 1993, αρ. 42, σ. 221 (Α. Δρανδάκη). Byzantine, Greek and Russian Icons, 1979, αρ. 43, εικ. 70-71· βλ. και παρακάτω, σημ. 26.
5. Χατζηδάκης, 1977, σ. 101, αρ. 56, 57, πίν. 48, 110, 112- βλ. και εικόνες Συλλογής Οικονομοπούλου (Μπαλτογιάννη, 1985, αρ. 48, 64, 99, πίν. 55, 137, 156).
6. Έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι στις παραστάσεις αυτές εικονιζόταν αρχικά η Παναγία που θρηνεί το νεκρό Χριστό: Καλοκύρης, 1972, σ. 81-85, σημ. 2 με σχετική βιβλιογραφία, πίν. 93α-β, 96. Η παλαιότερη γνωστή παράσταση της αγίας ως αλληγορίας της Μεγάλης Παρασκευής διαπιστώνεται στο χειρόγραφο Ρar. gr. 510, Οmont, 1929, πίν. ΧLIII. Βλ. και Κουκιάρης, 1994, σ. 35 κ.ε.
7. Βλ. σχετικά Εικόνες της Κύπρου, 1975, σ. 66 αρ. 22 και σ. 152 αρ. 63. Παπαγεωργίου, 1991, σ. 62-64, εικ. 41. Sophocleous, 1994, σ. 98, εικ. στη σ. 174 και αρ. 42.
8. Αρ. ευρ. 4501, Icone di Ravenna, 1979, αρ. 146, σ. 90.
9. Βλ. σχετική βιβλιογραφία στην εικόνα της αγίας Αικατερίνης, αρ. Κατ. 26, σ. 258 και, ακό¬ μη, Ν. Χατζηδάκη, 1993, σ. 178, 179, 181, 183, αρ. 43, 46.
10. Κεφαλονιά Α’, 1989, σ. 64, εικ. 83.
11. Διαδίδεται ιδιαίτερα σε εικόνες συχνά ιταλοκρητικής τέχνης, βλ. Rizzi, 1972, αρ. 4, 31, 88. Ιcone di Ravenna, 1979, αρ. 149, σ. 91. Μπαλτογιάννη, 1985, σ. 114, αρ. 236, πίν. 211. Η Μαρία Μαγδαληνή επίσης κρατεί τον Εσταυρωμένο σε εικόνα του 18ου αιώνα, που αντιγράφει ιταλικό πρότυπο, στο Μουσείο Μπενάκη, Ξυγγόπουλος, 1936, σ. 97, αρ. 76, πίν. 51Α.
12. Για τη συνάφεια με την εικονογραφία του Προδρόμου, καθώς και για συγκεντρωμένα παραδείγματα, βλ. Walter, 1992, σ. 694-703, πίν. 374-380. Αξίζει να σημειωθεί ότι η κεφαλοφορία δεν παραδίδεται από τις σχετικές με το μαρτύριο του αγίου Γεωργίου πηγές, βλ. σχετικά Χαραλαμπίδης, 1986, σ. 367.
13. Μετά το Βυζάντιο, 1996, αρ. 28.
14. Lindsay-Opie, 1991, σ. 301, πίν. 145. Στον κατάλογο της συλλογής Λοβέρδου αναφέρεται εικόνα του 17ου αιώνα της αγίας Ευδοκίας μετωπικής, που κρατεί την κεφαλή της (Παπαγιαννόπουλος-Παλαιός, 1936, σ. 37, αρ. 240).
15. Βλ. σχετικά Lafontaine-Dosogne, 1978, σ. 121-144, εικ. 8 και Walter, 1989, σ. 85-86· βλ. και αρ. Κατ. 26, σ. 256.
16. Στην εικόνα αυτή ο Πρόδρομος κρατεί στο ίδιο χέρι και το σταυρό (βλ. Χατζηδάκης, 1977, σ. 126, αρ. 77, πίν. 133), ενώ σε παλαιότερες παραστάσεις ο Πρόδρομος κρατεί στο ίδιο χέρι ανοιχτό ειλητάριο και σταυρό με μακριά λαβή (βλ. Έκθεση για τα εκατό χρόνια της ΧΑΕ, 1985, σ. 33, αρ. 20. Χατζηδάκης, 1977, σ. 69 αρ. 18 πίν. 85, σ. 85 αρ. 35 πίν. 96 και 201).
17. Για τη διάδοση της λατρείας της στο Βυζάντιο, στην Βοjana, στο Ζemen, στο Βerende βλ. (Grabar, 1928, σ. 118, 193, 250· βλ. και Subotić, 1971, σ. 89 κ.ε., 102 κ.ε., 131 κ.ε. Κουκιάρης, 1994, σ. 42-62· καταγράφονται 17 σύνολα με τοιχογραφίες του 14ου-15ου αι., από τα οποία τα 13 βρίσκονται στην Κρήτη.
18. Πελεκανίδης, 1953, πίν. 247Β. Τούρτα, 1991, σ. 197-198 με βιβλιογραφία.
19. Ιερά Μητρόπολις Κέρκυρας, 1994, εικ. στη σ. 71. Στην ίδια εκκλησία, τον Εσταυρωμένο σε σταυρό κρατεί ο άγιος Αρτέμιος, ό.π., εικ. στη σ. 71.
20. Καρακατσάνη, 1980, αρ. 47, σ. 58.
21. Διαστ. 108×82 εκ. Αλιπράντης, 1979, σ. 19, και προσωπικές παρατηρήσεις.
22. Βλ. Τούρτα, 1992, σ. 607, πίν. 342· χρονολογείται στο 18ο αιώνα και είναι επιζωγράφηση σε εικόνα της Παναγίας του 12ου αιώνα.
23. Κεφαλονιά Β’, 1994, σ. 177-178, εικ. 347-350· στην ίδια εκκλησία βημόθυρο όμοιας τέχνης φέρει την υπογραφή Δημητρίου Κρητός, 1815.
24. Ερμηνεία, 1909, σ. 286-287.
25. Chatzidakis, 1974, σ. 204, 209, πίν. ΛΓ’ 1. Ο κύκλος περιλαμβάνει είκοσι σκηνές του βίου της αγίας. Κουκιάρης, 1994, σ. 58-62.
26. Βλ. παραπάνω, σημ. 4· η αγία Παρασκευή παριστάνεται έως τη μέση- στο κάτω τμήμα της εικόνας τρεις σκηνές του βίου της που έχουν υποστεί μεγάλη φθορά. Αναγνωρίζεται στην τελευταία σκηνή το μαρτύριο της αγίας μέσα στο λέβητα. Η εικόνα, του 15ου αιώνα, ανήκει σε εργαστήριο καλής τέχνης της βόρειας Ελλάδας.
27. Βλ. παραπάνω, σημ. 21.
28. Τούρτα, 1992, σ. 607, πίν. 342· είναι λαϊκότερης τέχνης και χρονολογείται στο 18ο αιώνα· βλ. και παραπάνω, σημ. 21.
29. Ιcones suisses, 1968, αρ. 133. Η αγία Παρασκευή με δώδεκα σκηνές του βίου της απαντάται και σε εικόνα της Συλλογής Λοβέρδου, διαστ. 55×70 εκ., στο Βυζαντινό Μουσείο (Παπαγιαννόπουλος-Παλαιός, 1946, αρ. 494, σ. 69, 18ος αιώνας). Στην ίδια συλλογή αναφέρεται και εικόνα με την αγία Παρασκευή και τέσσερις σκηνές του βίου της, διαστ. 33×43 εκ. (Παπαγιαννόπουλος-Παλαιός, 1946, σ. 47, αρ. 299), καθώς και εικόνα με την Αποτομή της αγίας Παρασκευής με ένδεκα σκηνές του βίου της και υπογραφή χειρ Φιλοθέου, 1661, διαστ. 40×47 εκ. (Παπαγιαννόπουλος-Παλαιός, 1946, σ. 47, αρ. 301).
30. Ιcones suisses, 1968, αρ. 13.
31. Βλ. σχετικά Βοκοτόπουλος, 1990, σ. 137, εικ. 326.
32. Βοκοτόπουλος, 1990, σ. 137, εικ. 325. Βλ. και Μαρτύριο των Αγίων Δέκα, έργο του Βίκτωρος (1668), σε εικόνα της Κέρκυρας, με όμοιου τύπου αποκεφαλισμό, Βοκοτόπουλος, 1990, αρ. 93, σ. 136-137, εικ. 254-255.
33. Βλ. σχετικά παραδείγματα και σε τοιχογραφίες, Chatzidakis, 1974, σ. 204-205, πίν. ΛΓ’ 1, 2 και παραπάνω, σημ. 25.
34. Ν. Χατζηδάκη, 1993, αρ. 18, σ. 88-91. Ν. Chatzidakis, 1996, σ. 42-47, εικ. στη σ. 46.
35. Βλ. σχετικά Ν. Χατζηδάκη, 1993, σ. 88-91, αρ. 18.
36. Chatzidakis, 1940, σ. 150 κ.ε., εικ. 1, 2. Chatzidakis, 1969-70, σ. 331 και σημ. 82, 83, εικ. 101, 103.
37. Chatzidakis, 1940, εικ. 3. Chatzidakis, 1969-70, σ. 331, εικ. 101. Ίδια στάση έχει ο δήμιος στον αποκεφαλισμό της αγίας Βαρβάρας στην Τράπεζα της μονής της Λαύρας, Millet, 1927, πίν. 143.2.
38. Για τη μικρή αυτή ομάδα των εικόνων βλ. σχετικά παραπάνω, σημ. 34 και εικόνα του Ακαθίστου αρ. Κατ. 14, σ. 163, 164, και σημ. 48, 49, 50· βλ. και Αffreschi e Icone, 1986, αρ. 76, σ. 122-124 (Μ. Αχειμάστου-Ποταμιάνου).