Δείτε το βιβλίο

ΞΥΛΟΓΛΥΠΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΙΚΟΝΑΣ
54,5×32,5 εκ. και 24,5×17 εκ. (η εικόνα)
17ος αιώνας: Το ξυλόγλυπτο πλαίσιο
Δημήτριος Πελεκάσης (1881-1973): Η ζωγραφική της εικόνας

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 127

Η εικόνα, σε σχήμα έλλειψης, είναι σκαλισμένη στο ίδιο ξύλο με το πλαίσιο. Η επιφάνεια του ξύλου είναι στρωμένη με λεπτό χρυσό φύλλο και επάνω σε αυτό είναι ζωγραφισμένη η σκηνή της Γέννησης του Χριστού με πολλά δευτερεύοντα επεισόδια, έργο του Δη μητριού Πελεκάση, που συνήθιζε να αντιγράφει παλαιότερες εικόνες με μικρογραφικό χαρακτήρα. Ανάλογη τεχνοτροπία συναντούμε σε χειρόγραφά του με το Θεόφιλο και τη Θεοδώρα, καθώς και τη Θεοδώρα έφιππη, αλλά και σε εικόνες με την Εις Άδου Κάθοδο, την Τελευταία νύχτα της Μετάνοιας και το Χειροφίλημα του επισκόπου Ζακύνθου-Κεφαλληνίας Γεράσιμου Λοβέρδου¹.
Το ξυλόγλυπτο πλαίσιο διατηρείται σε καλή κατάσταση, ήταν χρυσωμένο και κοσμημένο με χρώματα. Περιλαμβάνει φυτική διακόσμηση με βλαστούς και φύλλα άκανθας γαλάζια με ανοικτότερες χρωματικές διαβαθμίσεις, που καταλήγουν σε μικρά ρόδινα άνθη. Στην επίστεψη δύο αντιμέτωποι γρύπες στηρίζουν με το ένα πόδι τους στέμμα. Στο σώμα τους διατηρείται υπόλευκο χρώμα και φορούν φαρδύ πουκάμισο, ρόδινο. Φύλλα άκανθας ελίσσονται στην κορυφή και περιπλέκονται στην επίστεψη που σχηματίζει σπαστά τόξα. Χαμηλά, στο κάτω τμήμα, προσωπείο γεροντικής μορφής με μουστάκια και γενειάδα.
Το ελλειψοειδές πλαίσιο με την εκτεταμένη ζωγραφιστή, ξυλόγλυπτη διακόσμηση θυμίζει, στο σχήμα και στη διακόσμησή του με γρύπες, ιταλικά πλαίσια γύρω στο 1500, όπως το πλαίσιο καθρέφτη από τη Σιένα², καθώς και άλλα πλαίσια σε ορθογώνιο σχήμα από την περιοχή της Βενετίας και της Φλωρεντίας, στο πρώτο μισό του 16ου αιώνα³. Το προσωπείο (mascherone) στη βάση του πλαισίου θυμίζει ανάλογη μορφή σε ανάγλυφες αναγεννησιακές διακοσμήσεις σε κρήνες της Κρήτης, όπως στην κρήνη Rimondi, στην κρήνη στο Πενταμόδι, στο χωριό Ρουσοσπίτι και στη μονή Βροντησίου⁴, που κατάγονται από ανάλογες ανάγλυφες διακοσμήσεις σε μνημεία της Βενετίας από τα μέσα του 16ου αιώνα και εξής⁵. Στο πλαίσιο της εικόνας μας το ανάγλυφο προσωπείο έχει μοναδική ομοιότητα, όχι μόνο στα χαρακτηριστικά αλλά και στην έκφραση, με το προσωπείο σε στόμιο πηγαδιού στο Ρalazzo Ducale της Βενετίας⁶.
Γνωρίζομε ότι στην Κρήτη επί βενετοκρατίας ανθούσε μαζί με τις άλλες τέχνες και η ξυλογλυπτική, που δείγματά της σώζονται σε μεγάλο αριθμό μνημείων⁷. Το ξυλόγλυπτο πλαίσιο της εικόνας μας είναι έργο κρητικού εργαστηρίου και πιστεύω ότι η τεχνική του εκτέλεση και η θεματολογία του οδηγούν σε χρονολόγηση στις αρχές του 17ου αιώνα. Από την εποχή αυτή σώζονται οι σχετικές μαρτυρίες των εγγράφων που βεβαιώνουν την άσκηση της εκκλησιαστικής ξυλογλυπτικής στο Χάνδακα⁸. Αλλά η απουσία μαρτυριών για την ξυλογλυπτική σε προηγούμενες εποχές δεν σημαίνει ότι δεν ασκήθηκε η τέχνη αυτή νωρίτερα. Άλλωστε, από τα έγγραφα φαίνεται ότι υπήρχε ήδη παλαιότερη παράδοση στο νησί⁹, ενώ σώζονται και αρκετά ξυλόγλυπτα πλαίσια εξαιρετικής τέχνης σε εικόνες του 15ου και του 16ου αιώνα, όπως στην εικόνα της Προσκύνησης των Μάγων (αρ. Κατ. 15)¹⁰. Το σκάλισμα του πλαισίου στο ίδιο ξύλο με την εικόνα το συναντούμε στην εικόνα του Πάθους του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (αρ. Κατ. 17), καθώς και σε αδημοσίευτη ιταλοκρητική εικόνα του 16ου αιώνα, με θέμα τη Μετάσταση της Παναγίας στο Μουσείο Σολωμού στη Ζάκυνθο, με πολυσύνθετη διακόσμηση¹¹. Ακόμη, αξίζει να σημειώσομε ότι το ωοειδές σχήμα μαζί με την ξυλόγλυπτη διακόσμηση, που εκτείνεται στο επάνω και στο κάτω μέρος, θυμίζει τη διακόσμηση σε ιταλικούς καθρέφτες¹². Δεν γνωρίζομε το αρχικό θέμα της διακόσμησης αυτής της ελλειψοειδούς εικόνας.

Ν. Χατζηδάκη

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ  Η αρχική ζωγραφική της εικόνας έχει ολοκληρωτικά καταστραφεί. Αντικαταστάθηκε με ζωγραφική επάνω σε χρυσό από το Δ. Πελεκάση.
Το ξυλόγλυπτο πλαίσιο διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση με λίγες φθορές στο επάνω τμήμα, όπου έχει κοπεί το κεφάλι και τμήμα από το αριστερό πόδι του γρύπα στα αριστερά. Ύστερα από την πρόσφατη συντήρηση, φάνηκε το χρώμα που σώζεται κατά τόπους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  Αδημοσίευτη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Ο ζωγράφος Δ. Πελεκάσης και το έργον του, έκδ. Πυρσού, Αθήνα χ.χρ. (1928;). Βλ. και αρ. Κατ. 71, σημ. 1.
2. Νewbery, Bisacca, Kanter, 1990, αρ. 54, σ. 80-81.
3. Νewbery, Bisacca, Kanter, 1990, αρ. 18, 19, σ. 48, 49.
4. Δημακόπουλος, 1970, σ. 322 κ.ε., πίν. ΠΒ’, εικ. 1, πίν. ΠΔ’, εικ. 5, 6.
5. Δημακόπουλος, 1970, πίν. ΠΗ’, εικ. 14, 15, 16 και πίν. ΠΘ’, εικ. 19, 20. Για τη διάδοση παρόμοιων διακοσμητικών θεμάτων στην Κρήτη κατά το πρώτο μισό του 16ου αιώνα βλ. Κωνσταντουδάκη, 1991, σ. 271 κ.ε., σημ. 2.
6. Δημακόπουλος, 1970, σ. 335, πίν. ΠΗ’, εικ. 14.
7. Βλ. σχετικά Φατούρου, 1982.
8. Καζανάκη, 1974, σ. 251 κ.ε.
9. Καζανάκη, 1974, σ. 251-252.
10. Βλ. σχετικά αρ. Κατ. 15.
11. Κονόμος, 1977, αρ. 1, σ. 4, εικόνα «θολωτή», βλ. και Δεμέτης, 1987, σ. 41.
12. Νewbery, Bisacca, Kanter, 1990, αρ. 54, σ. 80-81. Για το ελλειψοειδές σχήμα σε εικόνες βλ. αρ. Κατ. 17 και 49.