ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΗΣ ΛΟΥΚΑΣ
19ος αιώνας
29,5 x 23 εκ.
ΦΥΛΛΟ ΧΑΛΚΟΥ, ΑΥΓΟΤΕΜΠΕΡΑ

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 65

Ο ευαγγελιστής Λουκάς εικονίζεται στο κέντρο της σύνθεσης, καθήμενος σε στάση τριών τετάρτων μπροστά από ορθογώνια ξύλινη τράπεζα, τοποθετημένη διαγώνια στο εσωτερικό δωματίου¹· σεβάσμιος γέροντας με λευκή βοστρυχωτή κόμη και αραιή γενειάδα, έχει το βλέμμα προσηλωμένο στην γραφίδα που συγκρατεί στα δυο του χέρια. Φορεί ερυθρόχρωμο χειριδωτό χιτώνα, πράσινο ιμάτιο με κοντές φαρδιές χειρίδες που στρεώνεται στη μέση με κόκκινη ζώνη και υπόλευκο μανδύα που πορπώνεται με κομβίο στον δεξιό ώμο. Στο κάθισμα και στον δεξιό μηρό του αγίου κολπώνεται πλούσιο, με βαθιές μαλακές πτυχώσεις γκριζογάλανο ύφασμα. Πάνω στην τράπεζα ανοιχτά βιβλία και κιβωτίδιο με τα σύνεργα γραφής. Απέναντι από τον ευαγγελιστή, στη δεξιά γωνία της παράστασης, επιβλητικό σε μέγεθος το σύμβολό του, ο πτερωτός μόσχος, στρέφει την κεφαλή και το βλέμμα προς το μέρος του. Στο βάθος αριστερά, στηριγμένη σε οκρίβαντα και σε διαγώνια θέση, προβάλλει σε μικρότερη κλίμακα η εικόνα της Παναγίας με ανακλινόμενο  το θείο βρέφος στην αγκάλη, σαφής υπόμνηση στην ιδιότητα του Λουκά ως ζωγράφου της βρεφοκρατούσας Παναγίας, σύμφωνα με την παράδοση της Εκκλησίας². Η σκηνή εκτυλίσσεται στο εσωτερικό μισόφωτου δωματίου με προοπτική απόδοση, όπου εξαίρονται έντεχνα φωτισμένες η κεντρική μορφή του ευαγγελιστή Λουκά, η κεφαλή του αποκαλυπτικού του συμβόλου και η εικόνα της βρεφοκρατούσας Παναγίας. Δεν διακρίνεται αγιωνυμική επιγραφή. Την εικόνα περιβάλλει επιμελημένο ξυλόγλυπτο πλαίσιο με γεωμετρικό και φυτικό διάκοσμο. Θέμα, τεχνοτροπία, τεχνική, διαστάσεις και πλαίσιο συνάπτουν την εικόνα του ευαγγελιστή Λουκά με αυτήν του ευαγγελιστή Ματθαίου στην ίδια Συλλογή³, με την οποία πιθανότατα αποτελούσαν μέρος ευρύτερου συνόλου εικόνων ισάριθμων με τους ευαγγελιστές, από το οποίο οι υπόλοιπες δύο λανθάνουν⁴.

Ο εικονογραφικός τύπος του ευαγγελιστή καθισμένου εμπρός σε τράπεζα με αναλόγιο προκειμένου -με θεία έμπνευση- να συγγράψει ευαγγέλιο, ανάγεται σε αντίστοιχες μικρογραφίες χειρογράφων⁵, στις οποίες ενίοτε συνοδεύεται και από το σύμβολό του⁶. Στις φορητές εικόνες, αντίθετα, ανάλογες απεικονίσεις του Λουκά και των άλλων τριών ευαγγελιστών δεν συνηθίζονται, καθώς συχνότερα εικονίζονται ημίτομοι ή και ορθόκορμοι να κρατούν ευαγγέλιο, συνήθως στη σειρά των αποστολικών τέμπλου⁷. Στα ευάριθμα παραδείγματα του εξεταζόμενου τύπου συγκαταλέγεται η ωραία εικόνα του ευαγγελιστή Ιωάννη στο παρεκκλήσιο του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου στη μονή της Παναγίας Μαυριώτισσας στην Καστοριά (μέσα 16ου αι.), η οποία αποδίδεται σε κρητικό εργαστήριο⁸. Από τον 17o αιώνα και εξής, το θέμα του ευαγγελιστή γραφέα καθήμενου είτε σε έδρανο είτε πάνω στο αποκαλυπτικό του σύμβολο γνωρίζει περιορισμένη διάδοση σε εικόνες κρητικών και επτανησιακών κυρίως εργαστηρίων, στις οποίες ευδιάκριτος είναι ο γόνιμος συγκερασμός βυζαντινών και δυτικών προτύπων, όπως στο παλαιότερο γνωστό παράδειγμα του ευαγγελιστή Μάρκου καθισμένου στο σύμβολό του (1657), ενυπόγραφο έργο του ιερέα και ζωγράφου Εμμανουήλ Τζάνε, σήμερα στο  Μουσείο Μπενάκη⁹. Το ανανεωμένο με δυτικές επιρροές εικονογραφικό σχήμα του ευαγγελιστή γραφέα συναπεικονιζόμενου με το σύμβολό του πραγματεύονται στη συνέχεια ποικιλοτρόπως και άλλοι ζωγράφοι που δραστηριοποιούνται κυρίως στον χώρο της Επτανήσου, δημιουργώντας ενδιαφέρουσες παραλλαγές, με χαρακτηριστικά παραδείγματα την εικόνα του ευαγγελιστή Ιωάννη στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (β΄ μισό  17oυ αι.)¹⁰, την εικόνα του ευαγγελιστή Ματθαίου στη Συλλογή Σταθάτου, έργο του Κωνσταντίνου Τζάνε (1682)¹¹ και την ομόθεμη άγνωστου Επτανήσιου ζωγράφου στη Συλλογή Αβέρωφ (αρχές 18oυ αι.)¹²,  την εικόνα του αγίου Μάρκου με την υπογραφή του Κεφαλονίτη ζωγράφου Γεωργίου Περλιγγή (1781)¹³, αυτήν του αγίου Ιωάννη με την υπογραφή του ζωγράφου Στυλιανού στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (1802;)¹⁴, τις εικόνες των αποστόλων Μάρκου και Λουκά στη Συλλογή Τσακύρογλου(1820)¹⁵, με τη διαφορά ότι ο Λουκάς εδώ δεν εικονίζεται ως γραφέας του ευαγγελίου αλλά ως ζωγράφος της εικόνας της Παναγίας, σύμφωνα και με τις οδηγίες της Ερμηνείας¹⁶. Στα όψιμα μεταβυζαντινά και νεότερα χρόνια το εικονογραφικό σχήμα του καθισμένου ευαγγελιστή γραφέα με το σύμβολό του απαντά σε σχέδια εργασίας και ανθιβόλα τοπικών εργαστηρίων, όπως ενδεικτικά σε δύο σχέδια, ένα με τους τέσσερις ευαγγελιστές (1843) και το άλλο με τον άγιο Ιωάννη τον Θεολόγο (19oς αι.) στη Συλλογή Γιαννούλη, τα οποία συνδέονται με Σαμοκοβίτες και Χιονιαδίτες ζωγράφους¹⁷, και σε ένα ακόμη με τον ευαγγελιστή Μάρκο στη Συλλογή του Μουσείου Μπενάκη¹⁸. Μέσω των ανθιβόλων το εξεταζόμενο εικονογραφικό σχήμα βρίσκει απήχηση σε έργα τοπικών βορειοελλαδικών και αγιορειτικών εργαστηρίων των όψιμων μεταβυζαντινών χρόνων, με αντιπροσωπευτικό παράδειγμα την εικόνα των τεσσάρων ευαγγελιστών του Αγιορείτη μοναχού και ζωγράφου Μητροφάνη στο Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο (1815)¹⁹. Παρακολουθώντας ανάλογη εικονογραφία αλλά σε διαφορετικό καλλιτεχνικό ύφος, ο Ζακυνθινός ιερέας και ζωγράφος Νικόλαος Καντούνης φιλοτεχνεί τις εικόνες των ευαγγελιστών Λουκά, Ιωάννη και Ματθαίου για τον ναό της Παναγίας της Πικριδιώτισσας (1833-1834), σήμερα στο Μουσείο Ζακύνθου, με τον Λουκά να εικονίζεται και εδώ με την ιδιότητα του ζωγράφου της εικόνας της Παναγίας και όχι του γραφέα²⁰. Την ίδια περίοδο, εκπρόσωποι της ναζαρηνής ζωγραφικής υιοθετούν και αυτοί παρόμοια εικονογραφικά σχήματα εικονίζοντας τους ευαγγελιστές γραφείς καθήμενους σε εσωτερικό ή ουράνιο χώρο, όπως ενδεικτικά ο Κωνσταντίνος Φανέλλης στις εικόνες των αποστόλων Λουκά (1858) και Ματθαίου (1859) στον ναό των Ταξιαρχών Αιγίου²¹, και σε σχέδιο αδιάγνωστου ευαγγελιστή στη Συλλογή Βελιμέζη (π. 1840)²². Ανάλογα δυτικοευρωπαϊκά έργα, όπως για παράδειγμα το χαρακτικό του Γάλλου G. Rousselet σε σχέδιο του ζωγράφου V. de Bologna με παράσταση του ευαγγελιστή Λουκά τη στιγμή που γράφει το ευαγγέλιο πλαισιωμένος από την εικόνα της βρεφοκρατούσας Παναγίας και του αποκαλυπτικού του συμβόλου (17ος αι.)²³, καθώς και το ομόθεμο (19ος αι.) του Γερμανού J. Fr. Overbeck²⁴, επηρέασαν γόνιμα τη διαμόρφωση παραλλαγών του υπό εξέταση εικονογραφικού σχήματος ιδιαίτερα στους Eπτανήσιους και Nαζαρηνούς ζωγράφους.

Εικονογραφικά η εικόνα του ευαγγελιστή Λουκά της Συλλογής εντάσσεται στην ομάδα των προαναφερθέντων έργων, παρόλες τις επιμέρους διαφοροποιήσεις που παρουσιάζει συγκριτικά με αυτές ως προς την πραγμάτευση του θέματος. Πολυμορφία άλλωστε χαρακτηρίζει το σύνολο των έργων της σειράς, όπου ο ευαγγελιστής Λουκάς απεικονίζεται συχνότερα με την ιδιότητα του ζωγράφου της εικόνας της βρεφοκρατούσας Παναγίας, σε τύπο γνωστό στη βυζαντινή και στη δυτική ζωγραφική παράδοση ήδη από τον 13ο-14ο αιώνα²⁵, με διάδοση και σε μεταβυζαντινά έργα, όπως στην εξαίρετη εικόνα του Λουκά ζωγράφου της Παναγίας στο Μουσείο του Recklinghausen (α΄ μισό 15ου αι.) και την ομόθεμη στο Μουσείο Μπενάκη (β΄ μισό 16ου αι.)· η τελευταία, με την υπογραφή του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου φαίνεται άλλωστε να αποτέλεσε πρότυπο, ιδίως σε Επτανήσιους ζωγράφους από τον 17^ο αιώνα και εξής²⁶, με αξιόλογο δείγμα την εικόνα του αποστόλου Λουκά να ιστορεί την Οδηγήτρια, σήμερα στο Μουσείο της Ζακύνθου (αρχές 18ου αι.)²⁷. Αντίθετα, στην εικόνα της Συλλογής, τόσο η θέση του Λουκά καθισμένου σε τράπεζα με τη γραφίδα στο χέρι όσο και τα ανοιχτά βιβλία εμπρός του εξαίρουν την ιδιότητά του ως συγγραφέα του ομώνυμου ευαγγελίου, ενώ η εικόνα της βρεφοκρατούσας Παναγίας, απομακρυσμένη στο βάθος του δωματίου, υπαινίσσεται την ιδιότητα του ευαγγελιστή ως ζωγράφου. Ανάλογα, σε προγενέστερους χρόνους, ιστόρησε ο ονομαστός Κρητικός ζωγράφος Θεοφάνης τον ευαγγελιστή Λουκά ως συγγραφέα με την εικόνα της Παναγίας στο βάθος της τοιχογραφημένης παράστασης στη Μονή του Αγίου Νικολάου Αναπαυσά στα Μετέωρα (1527)²⁸. Συγκριτικά με τα προαναφερθέντα παραδείγματα διαπιστώνουμε ότι εικονογραφικά η εικόνα της Συλλογής που εξετάζουμε εμφανίζει περισσότερες αναλογίες με την ομόθεμη του Κ. Φανέλλη στο ναό των Ταξιαρχών Αιγίου²⁹, τόσο στο καθαυτό θέμα όσο και στις λεπτομέρειες, που συνοψίζονται στην καθιστή με στροφή τριών τετάρτων θέση του Λουκά που, επίσης, κρατεί γραφίδα, στον ευμεγέθη μόσχο που στέκεται πλάι του, στην εικόνα της βρεφοκρατούσας Παναγίας η οποία -όπως και στην παράστασή μας- τοποθετείται συμβολικά στο βάθος της σκηνής πάνω σε οκρίβαντα. Ενδιαφέρον είναι, επίσης, ότι ο άγνωστος ζωγράφος της εικόνας μας επιλέγει για τη μικρογραφημένη εικόνα της Παναγίας όχι τον αυστηρό τύπο της Οδηγήτριας, όπως επιτάσσει η παράδοση και τα παλαιότερα παραδείγματα, αλλά τύπο που προσομοιάζει στην εικόνα της Παναγίας του Μεγάλου Σπηλαίου, εκφράζοντας προφανώς την παράδοση της εποχής που θέλει την θαυματουργή αυτή εικόνα ιδιόχειρο έργο του ευαγγελιστή Λουκά³⁰. Η Παναγία Σπηλαιώτισσα, ιδιαίτερα διαδεδομένη στα χαρακτικά του 19ου αιώνα³¹, κρατεί τρυφερά στην αγκάλη μισοξαπλωμένο το θείο βρέφος, όπως αντίστοιχα στην εικόνα μας, αλλά και στην ομόθεμη του Κ. Φανέλλη. Τέλος, ο ιδιαίτερος προσωπογραφικός τύπος του ευαγγελιστή Λουκά ως ασπρομάλλη γέροντα και όχι όπως κατά κανόνα εικονίζεται «νέος, σγουροκέφαλος και ολιγογένης»³² απαντά εξαιρετικά σπάνια σε βυζαντινές και μεταβυζαντινές παραστάσεις³³, ενώ επιχωριάζει σε δυτικοευρωπαϊκούς πίνακες και χαρακτικά³⁴. Μεσήλικα και γκριζομάλλη ζωγραφίζει τον απόστολο Λουκά ο Ν. Καντούνης στην εικόνα του Μουσείου της Ζακύνθου³⁵, ενώ πολύ αργότερα και ο Κ. Αρτέμης εικονίζει τον ευαγγελιστή-γραφέα γέροντα και ασπρομάλλη σε δύο προσχέδια για τη διακόσμηση του ναού του Αγίου Βασιλείου Αθηνών, σήμερα στην Εθνική Πινακοθήκη³⁶, ενδεικτικά της επίδρασης των δυτικοευρωπαϊκών προτύπων στη ναζαρηνή ζωγραφική.

Θελκτικό έργο, δυτικής εικονογραφικής και καλλιτεχνικής αντίληψης, όπως άλλωστε χαρακτηρίζεται από τον ίδιο τον συλλέκτη³⁷, η εικόνα του ευαγγελιστή Λουκά της Συλλογής Βελιμέζη, διακρίνεται για το ρεαλιστικό και ευαίσθητο σχέδιο, την ορθή προοπτική απόδοση του εσωτερικού χώρου όπου διαδραματίζεται η σκηνή, το λιτό σκηνικό περιβάλλον, την εκφραστικότητα των μορφών, τα θερμά και αρμονικά χρώματα, τις δυνατές φωτοσκιάσεις. Στο υποβλητικό μισόφως της σύνθεσης, ο άγνωστος δημιουργός, κατορθώνει με ζωγραφικά μέσα να αποδώσει την ιερή στιγμή της θεόπνευστης ευαγγελικής συγγραφής· λουσμένος στο φως ο «θεηγόρος» Λουκάς προετοιμάζει τη γραφίδα του, ο αποκαλυπτικός μόσχος τον θωρεί με βλέμμα γνώσεως μυστικής, η μικρογραφημένη εικόνα της βρεφοκρατούσας Παναγίας προβάλλει ολόφωτη πάνω στον οκρίβαντα στο βάθος της σκηνής. Δεξιοτεχνικά πλάθονται τα ενδύματα των μορφών, με ρευστές ανάγλυφες πτυχώσεις και φευγαλέες λευκές πινελιές. Σύνθεση ισορροπημένη και συγκρατημένα ευφρόσυνη η εικόνα του ευαγγελιστή Λουκά της Συλλογής Βελιμέζη διακρίνεται για την ποιότητα της ζωγραφικής, τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της οποίας υποδεικνύουν ικανό Επτανήσιο ζωγράφο με στέρεες καλλιτεχνικές αρετές που έχοντας κατακτήσει ένα προσωπικό εικαστικό ιδίωμα ανταποκρίνεται με επάρκεια στις αισθητικές προτιμήσεις των συγχρόνων του.

Μαρία Νάνου
ΜΑ Ιστορικός Βυζαντινής Τέχνης, Θεολόγος

1. Αδημοσίευτη. Η εικόνα είναι ζωγραφισμένη σε φύλλο χαλκού. Η διατήρηση της ζωγραφικής είναι καλή. Κατά τη μακροσκοπική παρατήρηση εντοπίστηκαν τοπικές οξειδώσεις του βερνικιού και επιφανειακοί ρύποι που καθιστούν δυσδιάκριτες τις λεπτομέρειες της παράστασης.

2. Bacci 2000, 82. Την παράδοση καταγράφει και ο Διονύσιος εκ Φουρνά στις αρχές του 18^ου αιώνα, βλ. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς 1909, 1, 5, 8, 150, 260.

3. Βλ. σχετικό λήμμα (αριθ. δωρ. 64, Α. Κατσελάκη).

4. Η εικόνα του ευαγγελιστή Λουκά συγκαταλέγεται στη δακτυλογραφημένη δήλωση του αειμνήστου Αιμιλίου Βελιμέζη που αφορά στην προσωπική του Συλλογή σαράντα (40) εικόνων, την οποία κατέθεσε στις 5 Φεβρουαρίου 1938 στον τότε Έφορο Βυζαντινών Αρχαιοτήτων Α. Ξυγγόπουλο. Στον κατάλογο των εικόνων της δήλωσης, αυτή του ευαγγελιστή Λουκά αναγράφεται στον αριθμό 37. Στον αμέσως προηγούμενο αριθμό 36 αναφέρεται η εικόνα του ευαγγελιστή Ματθαίου. Με εξαίρεση το θέμα, κοινά είναι τα υπόλοιπα χαρακτηριστικά των δύο έργων: «επί χαλκού, Ιταλ[ίζουσα], διαστ. 0,29½ Χ 0,23». Μέχρι σήμερα οι δύο εικόνες θεωρούνταν μη εντοπισμένες, βλ. Χατζηδάκη 1997, 32, 438-439, 470.

5. Γαλάβαρης 1995, εικ. 26, 32-35, 69, 89, 102, 147, 156, 164-165, 173-175, 185, 206-207, 236.

6. Γαλάβαρης 1995, εικ. 142, 158, 202-203.

7. Ενδεικτικά αναφέρεται το παράδειγμα του αποστόλου και ευαγγελιστή Ματθαίου ορθόκορμου με ευαγγέλιο στο χέρι στην εικόνα του Εθνικού Μουσείου Αχρίδας (13^ος αι.) (Velmans 2001, εικ. 14) και ημίτομου στην κύρια όψη αμφιπρόσωπης εικόνας στη Συλλογή Βελιμέζη (μέσα 16^ου αι.) (Χατζηδάκη 1997, αριθ. 13).

8. Τσιγαρίδας 2018, αριθ. 108.

9. Πύλες Μυστηρίου 1994α, αριθ. 66 (Α. Δρανδάκη).

10. Νέα Αποκτήματα 1997, αριθ. 24 (Α. Κατσελάκη).

11. Ξυγγόπουλος 1951, αριθ. 12.

12. Βασιλάκη 2012, αριθ. 33.

13. Χατζηδάκης, Δρακοπούλου 1997, 287-288, εικ. 192.

14.  Χατζηδάκης, Δρακοπούλου 1997, 403-404, εικ. 308.

15. Καρακατσάνη 1980, αριθ. 372 και αριθ. 171, αντίστοιχα.

16. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς 1909, 150.

17. Εκ Χιονιάδων 2004, αριθ. 87 (Ν. Μπονόβας), αριθ. 90 (Ν. Τουτός).

18. Βασιλάκη 2015, αριθ. 289.

19. Χατζηδάκης, Δρακοπούλου 1997, 190,5εικ. 115.

20. Χατζηδάκης, Δρακοπούλου 1997, 66-67, εικ. 17, 18, 19 αντίστοιχα. Μυλωνά 1998, αριθ. 199 (Ματθαίος), αριθ. 201 (Ιωάννης), αριθ. 209 (Λουκάς). Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997, αριθ. 75.

21. Φριλίγκος 2005, 180-182, αριθ. 171-172, εικ. 80-81.

22. Synaxis 2010, αριθ. 76

23. Το χαρακτικό βρίσκεται στη Συλλογή του Harvard Art Museums, βλ. https://hvrd.art/o/242180.

24. Παπαστάμος 1977, εικ. 1.

25. Bacci 2000, 82, σημ. 19

26. Χατζηδάκη 2012, 405-407, με προηγούμενη βιβλιογραφία και έμφαση στη διάδοση του θέματος στην ηπειρωτική Ελλάδα από τον 16ο έως τον 18ο αιώνα, με συνακόλουθη την αναβάθμιση του επαγγέλματος των ζωγράφων.

27. Αχειμάστου-Ποταμιάνου 1997, αριθ. 51, με παραδείγματα.

28. Σοφιανός, Τσιγαρίδας 2003, εικ. στις σ. 160-161.

29. Φριλίγκος 2005, 180-181, αριθ. 171, εικ. 80.

30. Στη συνάφεια αυτή σημαίνουσα στις συνδηλώσεις της είναι η τοιχογραφημένη παράσταση του ευαγγελιστή Λουκά να ζωγραφίζει την Παναγία Σπηλαιώτισσα, εδώ όμως στην παραλλαγή της Γαλακτοτροφούσας, στον ναό του Αγίου Νικολάου στο Καπέσοβο (1793), έργο του Καπεσοβίτη Ιωάννη του Αθανασίου και του γιου του Αναστασίου, σύμφωνα με ανθίβολα του εργαστηρίου, βλ. σχετικά Χατζηδάκη 2012,  415, εικ. 10. Νάνου 2012, 218-222, εικ. 4-5, με σχετική βιβλιογραφία για το θέμα.

31. Παπαστράτου 1989, τ. Ι, αριθ. 91-94. Χαρακτηριστική είναι η επιγραφή «ΑΝΤΙΤΥΠΟΝ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΗΘΕΙΣΗΣ ΥΠΟ ΤΟΥ ΑΠΟΣΤΟΛΟΥ ΛΟΥΚΑ» στις με αριθ. 91 και αριθ. 92 χαλκογραφίες.

32. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς 1909, 150.

33. Βλ. για παράδειγμα, τον ευαγγελιστή Λουκά με λευκή κόμη και γενειάδα στην ψηφιδωτή παράσταση του Αγίου Βιταλίου στη Ραβέννα (π. 540-545) (Kitzinger 2004, εικ. 156) και τοιχογραφημένη παράσταση του ευαγγελιστή στον ναό του Αγίου Πέτρου στην Καστάνια Μεσσηνίας (1350-1400) (αδημοσίευτη, αρχείο Γ. Χουλιαρά).

34. Βλ. ενδεικτικά τη γεροντική μορφή του ευαγγελιστή Λουκά σε τρίπτυχο ολλανδικού εργαστηρίου (π. 1390) και σε εικόνα από εργαστήριο της βορείου Ιταλίας (16^ος αι.) στη Gemäldegalerie στο Βερολίνο, βλ. Gemäldegalerie 1996, αριθ. 784 και αριθ. 2203. Πρβλ. χαρακτικά των A. Veneziano (1518) (https://www.metmuseum.org), R. Sadeler (ca. 1580), P. von Cornerlius (1867).

35. Ό.π., υποσημ. 20.

36. Ο Κ. Αρτέμης τοιχογραφεί τον ναό μεταξύ των ετών 1934-1955. Παπαστάμος 1977, 156-157, εικ. 141-142.

37. Στην δήλωση κατοχής και κυριότητας της Συλλογής των εικόνων το έτος 1938, ο Αιμίλιος Βελιμέζης τη χαρακτηρίζει ως «Ιταλίζουσα», βλ. σχετικά, παραπάνω υποσημ. 4.