ΠΑΝΑΓΙΑ ΘΡΗΝΩΔΟΥΣΑ
Τέλη 18ου  αι.
41,7 x 30,6 x 1,8 εκ.
ΞΥΛΟ, ΑΥΓΟΤΕΜΠΕΡΑ

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 38

Η εικόνα αποτελείται από δύο σανίδια κάθετα ενωμένα με δύο οριζόντια τρέσα στην πίσω όψη. Στην κύρια όψη στη ζωγραφική επιφάνεια διακρίνονται πολλές οπές από καρφιά, πιθανόν για τη στερέωση μεταλλικών επενδύσεων που σήμερα έχουν πλέον χαθεί.

Στον λαδοπράδινο κάμπο που κοσμούν λευκά οκτάκτινα ανισομεγέθη μεταξύ τους αστέρια, εικονίζεται η καθιστή Παναγία να κρατεί με τα δύο χέρια τον Εσταυρωμένο[1]. Η Θεοτόκος φορεί εσωτερικά ημιδιάφανο κεκρύφαλο στην κεφαλή, λαδοπράσινο φόρεμα με χρυσή ταινία στην παρυφή, το οποίο στερώνεται στη μέση με ζώνη, και εξωτερικά κόκκινο μαφόριο με επίσης λαδοπράσινη επένδυση, το οποίο πορπώνεται ψηλά στο στήθος. Στην κεφαλή φέρει χρυσό φωτοστέφανο κοσμημένο με στικτά και εγχάρακτα φυτικά μοτίβα, τον οποίο ορίζει στενή εγχάρακτη ταινία με σειρά εμπίεστων στιγμών. Κρατεί με τα δύο της χέρια ξύλινο σταυρό, στον οποίο στηρίζεται με τρία καρφιά ο Χριστός. Νεκρός, με κλειστά πλέον τα μάτια, φορεί λευκό περίζωμα κοσμημένο με μαύρες και κόκκινες γραμμές, ενώ στην πλούσια καστανή κόμη του, που καταλήγει σε βοστρύχους, στερεώνεται ο ακάνθινος στέφανος. Στο ανώτερο τμήμα της κάθετης κεραίας του σταυρού στερεώνεται δέλτος με τα αρχικά Ι·Ν·Β·Ι·. Στο ανώτερο τμήμα της παράστασης στις δύο γωνίες κρέμονται κόκκινα παραπετάσματα που τονίζουν την δραματικότητα του θέματος. Οκτάπλευρο μαύρο πλαίσιο που ορίζει λεπτή λευκή γραμμή εσωτερικά και κοσμούν λευκά άστρα περιβάλλει την παράσταση. Το πολυγωνικό πλαίσιο προβάλλεται σε ορθογώνιο που αποτελείται από τρεις ανισοπλατείς ταινίες, μαύρη εσωτερικά, χρυσή στο μέσο όπου γράφεται και το συμπίλημα ΜΡ ΘΥ στο ανώτερο τμήμα, και κόκκινο εξωτερικά. Τέλος τα τέσσερα γωνιακά τμήματα κοσμούν κόκκινα χρυσογραφημένα φυτικά μοτίβα.

Η εικόνα επαναλαμβάνει τον εικονογραφικό τύπο της Παναγίας Θρηνωδούσας που εντοπίζουμε σε μία ακόμα ομόθεμη εικόνα της Συλλογής[2] και θα βρει μεγάλη απήχηση στο ρεπερτόριο των Κρητικών και Επτανήσιων ζωγράφων του 17ου και 18ου αιώνα. Το θέμα, με καταγωγή από τη δυτική ζωγραφική (madre dolorosa) και στοιχεία από τη βυζαντινή παράδοση[3], απαντά κυρίως σε φορητά έργα ιδιωτικής λατρείας και ευλάβειας[4],  και θα γνωρίσει μία σχετική τυποποίηση. Οι κάποιες αποκλίσεις που διαπιστώνονται αφορούν σε δευτερεύοντα στοιχεία που δεν αλλοιώνουν το βασικό εικονολογικό του σχήμα, όπως ο διάκοσμος στα φορέματα της Παναγίας που ενίοτε είναι αρκετά πλούσιος, όπως σε δύο εικόνες της Συλλογής Σέκουλιτς, η πρώτη με υπογραφή του Μάρκο Σορόγιεβιτς (1657-1660)  και η άλλη επίσης του 17ος αιώνα[5], και το γραπτό πλαίσιο που ορίζει τη σύνθεση και το βάθος.

Η εικόνα που εξετάζουμε με κύρια χαρακτηριστικά την έμφαση στην απόδοση της έντονης συναισθηματικής φόρτισης της Παναγίας, τον τρόπο με τον οποίον κρατεί τον Εσταυρωμένο, τα παραπετάσματα στο ανώτερο τμήμα, το σύνθετο γραπτό πλαίσιο και το έναστρο βάθος, εντάσσεται σε μία σειρά έργων στα οποία επαναλαμβάνονται με ελάχιστες διαφοροποιήσεις τα στοιχεία αυτά και χρονολογούνται από τα τέλη του 17ου αιώνα και εξής. Παλαιότερη της σειράς φαίνεται να είναι εικόνα σε ιδιωτική συλλογή της Σίφνου[6], ακολουθούν αυτή σήμερα στη Συλλογή Τσακύρογλου (τ. 17ου αι.)[7], και αυτή στη Συλλογή Αβέρωφ (18ος αι.)[8]. Οι σχεδόν όμοιες διαστάσεις της εικόνας που εξετάζουμε με αυτές της εικόνας του Μετσόβου[9] δεν αποκλείουν την υπόθεση να προέρχονται από κοινό ανθιβόλο.

Ωστόσο σε σχέση με τις δύο εικόνες στις συλλογές Τσακύρογλου και Μετσόβου, αυτή της Συλλογής μας με κάποιες αδυναμίες στην εκτέλεση και απόδοση των επιμέρους στοιχείων εμφανείς, κυρίως στη γραμμική αίσθηση των σκούρων πλατιών πτυχών στα υφάσματα, και κυρίως τα σχετικά έντονα περιγράμματα, τη χαλαρή απόδοση της γυμνής σάρκας στο πρόσωπο της Παναγίας με τις περιορισμένες αναλογικά φωτοσκιάσεις και τις έντονες αντιθέσεις μεταξύ των σκιασμένων και φωτεινών μερών, και τα χέρια με τις κοντόχοντρες παλάμες, μας οδηγούν σε πιο ύστερη χρονολόγηση, προς τα τέλη του 18ου αιώνα και σε εργαστήριο με πιο λαϊκότροπη καλλιτεχνική έκφραση.

Ανδρομάχη Κατσελάκη

Δρ Αρχαιολόγος-ΜΑ Ιστορικός της Τέχνης

[1] Σύναξη 2010, αριθ. 45.

[2] Βλ. αριθ. Δωρεάς 30 (Α. Κατσελάκη)

[3] Για τη διαμόρφωση του τύπου, τη σχέση του με τη βυζαντινή υμνογραφία και την σύνδεσή του με το εικονογραφικό θέμα της Σταύρωσης βλ. Μήτηρ Θεού 2000, αριθ. 85 (Μ. Βασιλάκη).

[4] Για παραδείγματα βλ. πρόχειρα Rizzi 1972, αριθ. 4, 31, 88. Καρακατσάνη 1980, αριθ. 239, 240, 241. Μπαλτογιάννη 1985, αριθ. 236. Βυζαντινό Μουσείο (1884-1930) 2006, αριθ. 289 (Κ.Φ. Καλαφάτη). Εκκλησιαστικό Μουσείο Ύδρας 2009, αριθ. 14, 150-151 (Α. Κατσελάκη).

[5] Από την Κρήτη έως τον Δούναβη 2022, σ. 118-119 και 28-29.

[6] Βασιλάκη 2012, 210-211.

[7] Καρακατσάνη 1985, 195, αριθ. 239. Βασιλάκη 2012, 210-211, εικ. 36.2.

[8] Βασιλάκη 2012, 210-211, αριθ. 36.

[9] Η εικόνα έχει διαστάσεις 37,4 x 29,3 εκ.