Δείτε το βιβλίο

Η ΑΠΟΤΟΜΗ ΤΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ
33,5 x 42 x 2 εκ.
Β’ μισό 17ου αιώνα

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 35

Στη σκηνή παριστάνεται η Αποτομή του Προδρόμου τη στιγμή που ο δήμιος μόλις έχει κόψει την κεφαλή του αγίου. Γυρισμένος κατά τα τρία τέταρτα προς τα αριστερά, κρατεί το σπαθί γυμνό με το αριστερό του χέρι χαμηλωμένο, ενώ με το απλωμένο δεξί κρατεί την κεφαλή του αγίου, έτοιμος να την αποθέσει μέσα στο δίσκο που έχει στα χέρια της, απέναντι του όρθια, η Σαλώμη. Φορεί στολή ρωμαίου στρατιώτη με φολιδωτό θώρακα και κόκκινο μανδύα που σκεπάζει ολόκληρο το δεξί χέρι και πέφτει έως κάτω. Η Σαλώμη ξεχωρίζει με την πριγκιπική φορεσιά: λεπτό στέμμα στην κεφαλή, μακρύς ρόδινος χιτώνας που καλύπτει άλλος κοντύτερος, βαθυγάλαζος, με κέντημα στον ώμο, και μανδύας πορφυρός που δένεται ψηλά στον ώμο. Στην άκρη, αριστερά, μια γυναίκα γυρισμένη κατά τα τρία τέταρτα προς τα δεξιά, προχωρεί και κοιτάζει χαμηλά τον Ιωάννη· έχει τυλιγμένο ολόκληρο το σώμα με βαθυγάλαζο μανδύα, ενώ φαίνεται η παρυφή από το ρόδινο μακρύ φόρεμά της. Ο άγιος Ιωάννης, ακέφαλος, είναι πεσμένος στο έδαφος και φαίνεται από το πλάι, γυρισμένος προς τα αριστερά. Φορεί τη μηλωτή και μακρύ χιτώνα που του σκεπάζει ολόκληρο το σώμα.
Η σκηνή διαδραματίζεται στο εσωτερικό της φυλακής, που ζωγραφίζεται με έναν ενιαίο πέτρινο τοίχο, όπου ανοίγονται δύο τοξωτά καγκελόφρακτα παράθυρα στα δεξιά και μια μεγαλύτερη τοξωτή πύλη στα αριστερά. Πίσω από τα κάγκελα προβάλλουν δύο μαθητές του Χριστού με γενειάδα, που παρακολουθούν τη σκηνή. Από το αριστερό παράθυρο φαίνεται στο βάθος κτίσμα με μικρότερο παράθυρο, από όπου προβάλλει ανδρική μορφή που κοιτάζει χαμηλά. Από την πύλη διαφαίνεται στο βάθος τοπίο με μαλακούς λόφους. Η σκηνή περιβάλλεται από πλατύ χρυσό πλαίσιο, όπου προβάλλει στο επάνω τμήμα επιγραφή με κόκκινα καλογραμμένα κεφαλαία γράμματα: Η ΑΠΟΤΟΜΗ ΤΗC CΕΒΑCΜΙΑC ΚΕΦΑΛΗC ΤΟΥ ΤΙΜΙΟΥ ΕΝΔΟΞΟΥ Κ(ΑΙ) ΠΡΟΦΗΤΟΥ ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ ΚΑΙ ΒΑΠΤΙCΤΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ.
Η εικονογραφία της σκηνής διαφέρει από εκείνη που καθιερώνεται με τις εικόνες του Μιχαήλ Δαμασκηνού, του Θεόδωρου Πουλάκη και άλλων ζωγράφων στα Επτάνησα, όπου απεικονίζεται η ετοιμασία του Αποκεφαλισμού¹. Περιγραφή της Αποτομής, μετά τον αποκεφαλισμό του Ιωάννη, όπως στην εικόνα μας, συναντούμε στην Ερμηνεία του Διονυσίου: «… μακρόθεν ὀλίγον άπό τό παλάτι ή φυλακή μέ παράθυρον ἔχον σίδηρα, καί ἔξωθεν αὐτής ό Πρόδρομος ἀποκεφαλισμένος, κείμενος κατά γης, καί ό δήμιος βαστῶν τήν κεφαλήν εἰς τό χέρι βάνει αὐτήνεἰς πινάκι, τό ὁποῖον βαστά τό κοράσι ἔμπροσθεν του· καί ὀλίγον παρέκει οί ἀπόστολοι Άνδρέας καί Ιωάννης βάνοντες τό σώμά του εἰς μνημεῖον»². Στην ίδια περιγραφή η σκηνή συμπληρώνεται με τα επεισόδια του Δείπνου του Ηρώδη, όπου συμμετέχει και ένας υπηρέτης «ὅστις φαίνεται άπό παράθυρονἕως τό στήθος καί τά χέρια», όπως και στην εικόνα μας.
Κοινά με της εικόνας μας εικονογραφικά στοιχεία συναντούμε σε χαλκογραφία με το ίδιο θέμα του I.Sadeler³ . Ο δήμιος, που κρατεί την κομμένη κεφαλή του Προδρόμου, έχει ακριβώς όμοια στάση, με τη διαφορά ότι στη χαλκογραφία παριστάνεται ημίγυμνος, ενώ στην εικόνα μας φορεί ενδυμασία ρωμαίου στρατιώτη. Οι άλλες μορφές της χαλκογραφίας διαφέρουν ως προς τη θέση, τη στάση και την ενδυμασία· η Σαλώμη τοποθετείται στην εικόνα μας απέναντι και όχι δίπλα στο δήμιο και είναι ντυμένη σαν βυζαντινή πριγκίπισσα και όχι ημίγυμνη, ενώ το σώμα του Ιωάννη είναι σε διαφορετική στάση, γυρισμένο στο πλάι και όχι λοξά τοποθετημένο, ενώ και η ενδυμασία του διαφέρει, καθώς εδώ φορεί τη μηλωτή και μακρύ χιτώνα που του σκεπάζει ολόκληρο το σώμα και δεν είναι ημίγυμνος. Το πρότυπο της χαλκογραφίας του Sadeler διαδίδεται, ωστόσο, αυτούσιο σε εικόνες της Κεφαλονιάς⁴ και, ακόμη, σε μεταγενέστερη εικόνα του τέλους του 18ου αιώνα στη Ζάκυνθο⁵ (Εικ. 189).
Ο ζωγράφος της εικόνας μας προσαρμόζει το δυτικό πρότυπο στις συνήθειες της παραδοσιακής τέχνης. Ντύνει τις μορφές με ενδυμασίες που συναντούμε και σε παλαιότερες κρητικές εικόνες και δίνει στα πρόσωπα, όπως στους δύο μαθητές που προβάλλουν πίσω από τα κάγκελα, χαρακτηριστικά που ανήκουν στην κρητική ζωγραφική του 16ου αιώνα. Το πλάσιμο στη σάρκα, όσο μπορούμε να διακρίνομε γιατί η φθορά έχει απαλείψει τους ενδιάμεσους τόνους, γίνεται με μικρές καστανές πινελιές και λευκά φώτα στα προεξέχοντα σημεία. Οι πτυχές στα υφάσματα, ιδιαίτερα στην ενδυμασία της Σαλώμης και της γυναίκας που πλησιάζει τυλιγμένη στο βαθυγάλαζο μανδύα της, σχεδιάζονται με επιδεξιότητα, με λεπτές γραμμές που διαγράφουν γεωμετρικά σχήματα και λεπτά λευκά φώτα στις ακμές. Την ίδια ικανότητα διακρίνομε και στο σχέδιο της φορεσιάς του δημίου με το φολιδωτό θώρακα. Η στάση και η ενδυμασία του Προδρόμου, τέλος, ανήκει στα πιο συντηρητικά πρότυπα της κρητικής ζωγραφικής του 15ου αιώνα⁶.
Και οι δύο εικονογραφικοί τύποι της Αποτομής διαδίδονται στη Ζάκυνθο, όπου συναντούμε τον τύπο του Δαμασκηνού, όπως στην εικόνα αρ. Κατ. 51 (Εικ. 238, 239)⁷, αλλά και τον τύπο της εικόνας μας, όπως σε εικόνα του 18ου αιώνα στο Μουσείο Ζακύνθου, που αποτελεί τμήμα σειράς με σκηνές από το ναό του Αγίου Πνεύματος Γαϊτανίου⁸ (Εικ. 188). Το εικονογραφικό πρότυπο της εικόνας αυτής είναι πανομοιότυπο με αυτό της εικόνας μας, με τη διαφορά ότι χρησιμοποιείται αντεστραμμένο. Οι στάσεις, οι ενδυμασίες, οι χρωματισμοί και οι λεπτομέρειες του κτιρίου με τα σιδερόφρακτα παράθυρα είναι όμοια προδίδοντας ταυτόχρονα τεχνοτροπική συνάφεια με ανάλογη ανάμειξη δυτικών και παραδοσιακών στοιχείων κοινό είναι και το πλατύ χρυσό πλαίσιο με τη μακροσκελή μεγαλογράμμα· τη επιγραφή. Οι παραπάνω ομοιότητες μαρτυρούν έμμεσα και για την προέλευση από το ίδιο νησί, ενώ τα τεχνοτροπικά χαρακτηριστικά της εικόνας μας δείχνουν εποχή που πιθανώς προηγείται από εκείνη όπου φιλοτεχνήθηκε η εικόνα από το ναό του Αγίου Πνεύματος Γαϊτανίου. Τέλος, ο τρόπος και η θέση της εκτεταμένης μεγαλογράμματης επιγραφής στην εικόνα μας θυμίζει ανάλογες επιγραφές σε εικόνες του Θεόδωρου Πουλάκη, καθώς και του Στέφανου Τζανκαρόλα⁹. Ο ζωγράφος της εικόνας μας με το προσωπικό ύφος πρέπει να ήταν σύγχρονός τους.

Ν. Χατζηδάκη

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ   Η εικόνα διατηρείται σε καλή κατάσταση, με αρκετές φθορές όμως στη ζωγραφική επιφάνεια, στα πρόσωπα, που οφείλονται στη μέθοδο του παλαιού καθαρισμού.
Προέλευση Ζάκυνθος (;).

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ   Αδημοσίευτη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Βλ. εικόνα Αποτομής, αρ. Κατ. 51, σ. 378-380, με σχετική βιβλιογραφία.
2. Ερμηνεία, 1909. σ. 177.
3. Ρηγόπουλος, 1979, πίν. 151, εικ. 163.
4. Κεφαλονιά Α,’ 1989, εικ. 211, σ. 126. Κεφαλονιά Β’, 1994, εικ. 118. Ρηγόπουλος, 1979, πίν. 150, εικ. 162.
5. Μουσείο Ζακύνθου· αδημοσίευτη.
6. Βλ. εικόνα του ζωγράφου Στυλιανού στην Κύπρο, αρ. Κατ. 10 (Εικ. 51), και άλλα παραδείγματα, όπου το κεφάλι του αγίου δεν έχει αποκοπεί, Chatzidakis, 1974, σ. 204-205, πίν. ΛΓ’,1,2.
7. Βλ. αρ. Κατ. 51, σ. 378-380, σημ. 1.
8. Αδημοσίευτη (α.α. 390).
9. Ρηγόπουλος, 1979, πίν. 14, 22, 23, 25, 27, 86, 87. Βοκοτόπουλος, 1990, αρ. 128, σ. 160, εικ. 64.