Δείτε το βιβλίο

Η ΚΟΙΜΗΣΗ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ
57,5 x 39,2 x 2 εκ.
Β’ μισό 17ου αιώνα

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 36

Στο κέντρο ο Χριστός στέκει μετωπικός κρατώντας την ψυχή της Παναγίας ως σπαργανωμένο βρέφος, με ελαφριά στροφή του σώματος προς τα δεξιά, ενώ κοιτάζει χαμηλά την Παναγία που κείται στη νεκρική κλίνη. Ο Χριστός προβάλλει σε ελλειψοειδή δόξα σε γκριζογάλανη μονοχρωμία, μέσα στην οποία ζωγραφίζονται τέσσερις άγγελοι και ένα μικρό εξαπτέρυγο στην κορυφή. Οι δύο άγγελοι κρατούν κηροπήγια με λαμπάδες και οι άλλοι δύο ταινίες με επιγραφές- αριστερά, με μαύρα κεφαλαία: TIC ΑΥΤΗ Η ΥΠΕΡΒΑCΑ ΤΑ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΩΝ· δεξιά διακρίνονται δυσανάγνωστα ίχνη γραμμάτων: Ν…ΘΑ…ΒΟC. Γύρω από το κρεβάτι της Παναγίας οι απόστολοι πλησιάζουν ακολουθούμενοι από δύο γυναίκες στα δεξιά και έναν ιεράρχη και μία γυναίκα στα αριστερά. Μπροστά από την κλίνη μεγάλο κηροπήγιο και, σε μικρότερη κλίμακα, το επεισόδιο του Ιεφωνία με τον άγγελο. Επάνω από τη φωτεινή δόξα η Μετάσταση της Παναγίας, η οποία εμφανίζεται μέσα σε νεφέλες που κρατούν δύο άγγελοι. Με το δεξί προσφέρει τη Ζώνη στον απόστολο Θωμά, που προσέρχεται λίγο χαμηλότερα επάνω σε νεφέλη, σύμφωνα με το απόκρυφο λατινικό κείμενο¹. Αριστερά και δεξιά δύο στενά, ψηλά, διώροφα κτίρια με τοξοστοιχία και εξώστη αναγεννησιακού χαρακτήρα. Επάνω στο χρυσό κάμπο, στο κάτω τμήμα της εικόνας, με κεφαλαία κόκκινα γράμματα η επιγραφή: ,ΑΧΠΔ’ ΠΟΙΗΜΑ ΙΩΑΝΝΟΥ ΜΟCΚΟΥ, που δεν είναι γνήσια.

Η ανάπτυξη της σύνθεσης γύρω από τη μορφή της Παναγίας στο κέντρο ακολουθεί παλαιολόγειο πρότυπο, γνωστό από εικόνα του 15ου αιώνα στο Μουσείο Κανελλοπούλου². Συναντούμε το Χριστό με τους τέσσερις αγγέλους και το εξαπτέρυγο μέσα στην ελλειψοειδή δόξα, καθώς και τους αποστόλους γύρω από τη νεκρική κλίνη σε παρόμοια διάταξη. Ανάλογα εικονογραφικά σχήματα που περιλαμβάνουν και τη Μετάσταση της Παναγίας, όπως στην εικόνα μας, συναντούμε σε κρητικές εικόνες του 15ου και του 16ου αιώνα: σε εικόνα του Ελληνικού Ινστιτούτου της Βενετίας, που έχει ως πρότυπο την Κοίμηση του Ανδρέα Ρίτζου στο Τοrino³, και σε εικόνα στο Μουσείο Μπενάκη⁴, όπου περιλαμβάνεται και η άφιξη των αποστόλων μέσα σε νεφέλες. Σε σύγκριση με τις εικόνες αυτές η μετωπική στάση του Χριστού σε αντικίνηση, καθώς και η ελλειψοειδής δόξα με τους αγγέλους που κρατούν μεγάλα κηροπήγια, αποδίδονται με όμοιο τρόπο σε μονοχρωμία. Αλλά και στην τεχνοτροπία μιμείται σε μεγάλο βαθμό ο ζωγράφος της εικόνας μας πρότυπα του 15ου αιώνα κυρίως στην απόδοση της πτυχολογίας που διαθλάται σε μικρά επίπεδα με φωτισμένες τις ακμές προσεκτικά. Ωστόσο, το περισσότερο χαλαρό σχέδιο στα πρόσωπα των αγγέλων με τα βαριά βλέφαρα, καθώς και η διαμόρφωση των κτιρίων του βάθους, συνιστούν γνωρίσματα της ζωγραφικής του τέλους του 17ου αιώνα.
Ανάλογο εικονογραφικό τύπο, ως προς τη διάταξη των κεντρικών προσώπων και την προσθήκη της Μετάστασης της Παναγίας, χρησιμοποιεί και ο Γεώργιος Κλόντζας σε δύο εικόνες στην Κω και στη μονή του Σινά⁵ (Εικ. 186).

Στις εικόνες αυτές ο μεγάλος κρητικός ζωγράφος εμπλουτίζει τον εικονογραφικό τύπο με πολλά δευτερεύοντα πρόσωπα και ψηλά διώροφα κτίρια με εξώστες όμοιας μορφολογίας με τα κτίρια της εικόνας μας, που έχουν, ωστόσο, πολύ πιο απλουστευμένη μορφή. Με το έργο του Κλόντζα συνδέεται σε μεγαλύτερο βαθμό η μικρογραφική απόδοση της Παναγίας μέσα στα σύννεφα και, ακόμη, τα ψηλά και ραδινά σώματα των δύο αποστόλων στα πλάγια της νεκρικής κλίνης της Παναγίας. Οι μορφές αυτές θυμίζουν επίσης τους δύο αποστόλους, που έχουν αντίστοιχες αναλογίες του σώματος, όμοια στάση και ενδυμασία, στην εικόνα της Κοίμησης του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου στη Σύρο⁶ (Εικ. 184, 185).
Φαίνεται λοιπόν ότι, σύμφωνα με όσα αναφέραμε παραπάνω, ο ζωγράφος αντλεί από εξαιρετικής ποιότητας πρότυπα του 15ου και του 16ου αιώνα και χειρίζεται με επιτυχία όχι μόνον τα πρότυπα αυτά, αλλά και τις ζωγραφικές μεθόδους των καλών κρητικών ζωγράφων. Η ανάμειξη εικονογραφικών προτύπων και τεχνοτροπιών που αντιστοιχούν σε δύο διαφορετικές εποχές έχει ως αποτέλεσμα μια τέχνη με αναδρομικό χαρακτήρα, που αναγνωρίζεται σε εικόνες που συναντούμε στα Επτάνησα στο δεύτερο μισό του 17ου αιώνα, όπως η Μεταμόρφωση (αρ. Κατ. 34), που ακολουθεί, ωστόσο, συντηρητικότερο πρότυπο.

Η τεχνοτροπία της εικόνας της Κοίμησης με τις καλοσχεδιασμένες, λεπτές και ραδινές μορφές των αποστόλων, καθώς και με τις μικρογραφημένες μορφές μέσα στις νεφέλες στο ανώτερο τμήμα, προσεγγίζει περισσότερο την εικόνα της Δέησης του ζωγράφου Δέου (βλ. αρ. Κατ. 35), που έχει ανάλογα λεπτοκαμωμένες μορφές, με μικρά φώτα στο πλάσιμο της σάρκας και ανάλογη μικρογραφική διάθεση στην απόδοση των μικρών συμπληρωματικών σκηνών μέσα στα σύννεφα, στο ανώτερο τμήμα. Σύμφωνα με τα παραπάνω, η εικόνα πρέπει να είναι έργο ζωγράφου που έχει ανάλογες μεθόδους και ακολουθεί αντίστοιχα παλαιά πρότυπα.
Ο Ξυγγόπουλος αναφέρει το 1957 εικόνα της Κοίμησης της Παναγίας με υπογραφή του Ιωάννη Μόσκου «εὑρισκομένην ἄλλοτε εἰς τήν κατοχήν τοῦ Θ. Ζουμπουλάκη»⁷. Η απλοϊκή τεχνοτροπία σε εικόνες με γνήσια υπογραφή του Ιωάννη Μόσκου στο Βυζαντινό Μουσείο8 και στην Κέρκυρα9 διαφέρει ριζικά από την περισσότερο λόγια τέχνη της εικόνας μας10 και επιβεβαιώνει την πλαστογραφία της υπογραφής.

Ν. Χατζηδάκη

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ Η εικόνα έχει υποστεί παλαιά συντήρηση που έχει καταστρέφει το πλάσιμο στη σάρκα και μέρος από τη διακόσμηση του κτιρίου αριστερά, καθώς και το χρυσό κάμπο της εικόνας. Διακρίνεται το μπόλο, ίχνη χρυσού, καθώς και το εγχάρακτο προκαταρκτικό σχέδιο, όπως και σε άλλες εικόνες της συλλογής.

ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ  Συλλογή Θ. Ζουμπουλάκη (;) (Ξυγγόπουλος, 1957, σ. 316)· όπως και η εικόνα αρ. Κατ. 54 ίσως από τη Ζάκυνθο.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  Αδημοσίευτη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Σχετικά με τη Ζώνη της Παναγίας βλ. αρ. Κατ. 31, σ. 282-285.
2. From Byzantium to El Greco 1987, αρ. 23, σ. 161-162 (Ν. Chatzidakis), όπου και σχετικά παραδείγματα· για την ερμηνευτική προσέγγιση της παράστασης βλ. Μπαλτογιάννη, 1991, σ. 353-372.
3. Chatzidakis, 1962, αρ. 16, πίν. 14. Chatzidakis, 1974, σ. 177, πίν. Ζ’. Ν. Χατζηδάκη, 1993, αρ. 14, σ. 70-73.
4. Δομήνικος Θεοτοκόπουλος Κρης, 1990, αρ. 1, σ. 114-117 (Μ. Αχειμάστου-Ποταμιάνου).
5. Αχειμάστου-Ποταμιάνου, 1985-86, σ. 125 κ.ε., εικ. 1-10.
6.Δομήνικος Θεοτοκόπουλος Κρης, 1990, αρ. 1, εικ. 1-3 και σ. 143. Μ. Αcheimastou – Potamianou,
1995, σ. 29 κ.ε., εικ. 3. Για την ομοιότητα αυτή βλ. σχόλιο στην εισαγωγή, σ. 61, σημ. 80.
7. Ξυγγόπουλος, 1957, σ. 316.
8. Κοίμηση του έτους 1713, αρ. Τ. 1529, και άγιος Σπυρίδων Συλλογής Λοβέρδου (Παπαγιαννόπουλος-Παλαιός, 1936, αρ. 64).
9. «Επί Σοι Χαίρει», Βοκοτόπουλος, 1990, εικ. 304.
10. Για το ζωγράφο βλ. Ξυγγόπουλος, 1957, σ. 315-317, με πληροφορίες που χρειάζονται επανέλεγχο- βλ. και Βοκοτόπουλος, 1990, σ. 161, 162, αρ. 30, εικ. 304.