Δείτε το βιβλίο

Ο ΑΓΙΟΣ ΠΡΟΚΟΠΙΟΣ
55,5 x 37 x 2,5 εκ.
Αρχές 17ου αιώνα

Ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη
Συλλογή Βελιμέζη, δωρεά οικογενειών Μαργαρίτη και Μακρή
ΑΡΙΘ. ΔΩΡ. 17

«Ο Προκόπιος, νεαρός αγένειος και ωραίος πολεμιστής, παριστάνεται όρθιος κατενώπιον, με ολόκληρη την πανοπλία του. Φορεί κοντό κόκκινο χιτώνα με μανίκια, που φτάνει έως τη μέση των μηρών, και πάνω από αυτόν θώρακα καστανό. Στο δεξιό ώμο δένεται ή βαθυπράσινη χλαμύδα πού πέφτει πίσω του. Τα πόδια, ντυμένα με σκελέα διάστικτη, τυλίγουν στο κάτω μέρος ταινίες κοκκινωπές. Στον έναν ώμο κρέμεται το τόξο του και στον άλλον η ασπίδα του, ενώ στη μέση είναι στερεωμένη από τη μια μεριά η φαρέτρα και από την άλλη η θήκη του ξίφους. Στο πλευρό του κρέμεται με αλυσίδα περασμένη από τον ώμο χρυσός σταυρός. Στο δεξί του χέρι κρατεί όρθια λόγχη και στο αριστερό γυμνό σπαθί προς τα κάτω. Ό κάμπος έως το ύψος των μηρών έχει χρώμα ανοικτό ρόδινο-ιώδες πού σχηματίζει νερά μαρμάρου, πού διακρίνονται καλύτερα στο χαμηλότερο μέρος. Η υπόλοιπη επιφάνεια τού κάμπου, καθώς και το έξεργο πλαίσιο, κοσμούνται με χρυσωμένα, ελαφρά ανάγλυφα σχέδια βλαστών με πλατιά φύλλα και άνθη. Ό φωτοστέφανος είναι ανάγλυφος, καθώς και δύο πινακίδες, όπου με ανάγλυφα κεφαλαία γράμματα ή επιγραφή: Ο ΑΓΙOC ΠΡΟΚΟΠΙΟC». Μανόλης Χατζηδάκης, 1945.
Προκόπιος είναι από τους πλέον γνωστούς στρατιωτικούς αγίους¹. Περιλαμβάνεται στις τοιχογραφίες του Πρωτάτου² και στο Χιλανδάρι³, όπου παριστάνεται όρθιος με ανάλογη ενδυμασία, χωρίς όμως το θώρακα, και με όμοια τα χαρακτηριστικά του προσώπου. Η μορφή του θυμίζει ακόμη περισσότερο τον τύπο του στρατιωτικού αγίου στην εικόνα του αγίου Δημητρίου στο Βελιγράδι, των αρχών του 15ου αιώνα, όπου κρατεί, όπως και ο άγιος Προκόπιος, το ξίφος γυμνό, γυρισμένο προς το έδαφος⁴. Όμοια χαρακτηριστικά έχει ο άγιος Προκόπιος που παριστάνεται στηθαίος σε εικόνα του τέλους του 14ου αιώνα από τη Βέροια⁵. Ανάλογα χαλαρή στάση και ανάλογη ενδυμασία έχει ο άγιος Προκόπιος στις τοιχογραφίες του Θεοφάνη στη μονή Σταυρονικήτα⁶. Ο τύπος επαναλαμβάνεται στις τοιχογραφίες της μονής Φιλανθρωπηνών στο Νησί των Ιωαννίνων και της μονής Βαρλαάμ στα Μετέωρα⁷.
Στην εικόνα μας η μορφή του στρατιωτικού αγίου με τα λεπτά και τυλιγμένα με ταινίες πόδια και, ακόμη, η τοποθέτησή του επάνω» σε μαρμάρινο δάπεδο θυμίζει τους στρατιωτικούς αγίους σε εικόνα του Βυζαντινού Μουσείου, του 15ου αιώνα⁸ (Εικ. 151). Ανάλογο μαρμάρινο δάπεδο συναντούμε και σε εικόνα του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, του 16ου αιώνα, στο Βυζαντινό Μουσείο⁹.
Ο άγιος έχει κοντά μαλλιά που πέφτουν πίσω από τα αυτιά και το πρόσωπό του ζωγραφίζεται με καλογραμμένα χαρακτηριστικά που προβάλλουν επάνω στη λεία επιφάνεια της σάρκας. Η έκφρασή του με την απαλή πλαστικότητα απομακρύνεται από τη ζωγραφική των ελλαδικών εργαστηρίων.
Η χρυσωμένη, ανάγλυφη, πυκνή διακόσμηση με τα πλατιά φύλλα στον κάμπο και στο πλαίσιο, όπως στην εικόνα μας, είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα των εικόνων της Ρουμανίας. Συναντούμε μεγάλο αριθμό εικόνων με ανάλογη φυτική έκτυπη διακόσμηση ήδη από το 16ο αιώνα στο μοναστήρι του Ηumor και την περιοχή της Suceava, όπως ο Χριστός με ελληνική επιγραφή και η αγία Παρασκευή¹⁰ (Εικ. 153). Ανάλογη έκτυπη διακόσμηση συναντούμε και σε εικόνα του αγίου Νικολάου, του 1643, με ελληνική επιγραφή¹¹ σε εικόνα της Παναγίας με τους προφήτες, του 17ου αιώνα¹², καθώς και σε εικόνα του αγίου Νικολάου με ελληνική υπογραφή του ζωγράφου Δημητριού Μόσχου, του έτους 1722, και με αραβική επιγραφή στο πλάι¹³. Στις εικόνες αυτές συναντούμε ακόμη το μαλακό πλάσιμο με τη λεία, σχεδόν ρόδινη, επιφάνεια της σάρκας, τα λεπτογραμμένα χαρακτηριστικά του προσώπου, τη γλυκερή έκφραση και τα υψωμένα φρύδια, όπως στην εικόνα του αγίου Προκοπίου. Από την περιοχή της Βαλαχίας προέρχεται εικονογραφημένο σχεδιασματάριο του ζωγράφου Radu Zugravu, του δεύτερου μισού του 18ου αιώνα, που περιλαμβάνει μορφές όρθιων στρατιωτικών αγίων με παρόμοιες στάσεις και αντίστοιχες αναλογίες του σώματος¹⁴.
Σύμφωνα με τα παραπάνω, η εικόνα μας είναι έργο ικανού ζωγράφου με τεχνική δεξιότητα, που γνωρίζει καλά την τέχνη των εργαστηρίων της περιοχής της Μολδαβίας. Ταυτόχρονα, η ενδυμασία του στρατιωτικού αγίου που ζωγραφίζεται με μεγάλη ακρίβεια και επιμονή στις λεπτομέρειες, καθώς και στους αρμονικούς συνδυασμούς των χρωμάτων, φανερώνει εξοικείωση με πρότυπα της παλαιολόγειας τέχνης του Αγίου Όρους, αλλά και με έργα κρητικών εργαστηρίων του 16ου αιώνα. Η ζωγραφική ποιότητα της εικόνας υποδεικνύει σχετικά πρώιμη εποχή, πιθανώς στις αρχές του 17ου αιώνα.

Ν. Χατζηδάκη

ΔΙΑΤΗΡΗΣΗ  Η εικόνα διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση. Κατακόρυφη ρωγμή δεν έχει βλάψει τη ζωγραφική.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  Αδημοσίευτη.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Synaxarium, στ. 808. Ερμηνεία, 1909, σ. 157.
2. Millet, 1927, 1, πίν. 53.2.
3. Chilandar, 1978, εικ. 60.
4. Chatzidakis – Babić, 1982, σ. 142, εικ. 198.
5. Παπαζώτος, 1995, αρ. 47, πίν. 145.
6. Χατζηδάκης, 1986, εικ. 165.
7.Αχειμάστου-Ποταμιάνου, 1983, σ. 99, σημ. 879 με άλλα παραδείγματα, πίν. 61 και 84α.
8. Χατζηδάκης, 1969, σ. 68, 77, εικ. 48.
9. Χατζηδάκης, 1969, σ. 39, 73, εικ. 14.
10. Voinescou, στο Chatzidakis – Babić, 1982, σ. 376, εικ. 394 και 400.
11. Εικόνες της Ρουμανίας, 1993, αρ. 9, σ. 54-55.
12. Ιcones suisses, 1968, αρ. 197.
13. Sotheby’s, 1989, αρ. 413.
14. Voinescou, 1978, εικ. 12, 49.